Η πρωτοβουλία ανέγερσης του μνημείου ανήκει στον Σύλλογο Δωδεκανησίων Φιλοπάτριδων Αιγύπτου και εντάσσεται χρονικά στο πλαίσιο των εορτασμών της Εκατονταετηρίδας του ελληνικού κράτους. Το άγνωστο χρηματικό ποσό για τη φιλοτέχνηση της προτομής συγκεντρώθηκε με τη διενέργεια εράνου από τον εν λόγω Σύλλογο και τη χορηγία του καλύμνιου γιατρού Σκεύου Ζερβού. Η εκτέλεση του έργου ανατέθηκε στον ακαδημαϊκό Θωμά Θωμόπουλο. Με την ολοκλήρωσή της, η προτομή δωρίστηκε στην Επιτροπή της Εκατονταετηρίδας, η οποία, στη συνέχεια, τη μεταβίβασε στον Δήμο Αθηναίων επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη (1856-1939). (Πηγές 1, 2). Στο ίδιο εορταστικό πλαίσιο, τοποθετείται η μετονομασία της πλατείας Κολωνακίου σε Πλατεία Φιλικής Εταιρείας. Αυτή είναι και η επίσημη ονομασία της μέχρι σήμερα.
Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου έγιναν με ιδιαίτερη επισημότητα στις 21 Δεκεμβρίου 1930. Την αποκάλυψη έκανε ο υποστράτηγος Ιωάννης Ταρσούλης, εκ μέρους του Προέδρου της Δημοκρατίας. Στην τελετή παρέστησαν, ο Γεν. Γραμματέας της Επιτροπής Εκατονταετηρίδας, Ιωάννης Δαμβέργης, και τα μέλη της επιτροπής, ακαδημαϊκοί, ο Πρόεδρος της Γερουσίας αντιστράτηγος Λεωνίδας Παρασκευόπουλος, ο δήμαρχος Αθηναίων, Σπ. Μερκούρης, δημοτικοί σύμβουλοι, ο Μητροπολίτης Αθηνών και άλλοι εκκλησιαστικοί και στρατιωτικοί παράγοντες, καθώς και αντιπροσωπείες των Δωδεκανησιακών Αδελφοτήτων Αθηνών και Αιγύπτου, με επικεφαλής τον Σκεύο Ζερβό. Μεταξύ των πανηγυρικών λόγων που εκφωνήθηκαν ήταν και εκείνος του ποιητή Κωστή Παλαμά, με την ιδιότητα του Προέδρου της Ακαδημίας Αθηνών. Παράλληλα, στον Τύπο γίνεται αναφορά στην τέλεση μνημοσύνων στα εμπορικά και βιομηχανικά επιμελητήρια σε μεγάλες πόλεις της χώρας προς τιμήν των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας (Πηγές 2-6).
Όπως αποτυπώνεται στις εντοπισμένες αρχειακές φωτογραφίες, η αρχική θέση της προτομής ήταν στην έξοδο της οδού Σκουφά, στο σημείο όπου σήμερα βρίσκονται τοποθετημένες σε σειρά οι προτομές των Νικόλαου Σκουφά, Αλέξανδρου Υψηλάντη και Αθανάσιου Τσακάλωφ, μνημειακό σύνολο που διαμορφώθηκε στον χώρο της πλατείας μεταξύ 2006-2014 και που μαζί με την προτομή του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου, ανιδρυμένη το 1990, συγκροτούν μνημειακό τόπο για τη Φιλική Εταιρεία.
Με προσανατολισμό στο εσωτερικό της πλατείας, η μαρμάρινη προτομή του Εμμανουήλ Ξάνθου δέσποζε στον χώρο, επάνω σε υψηλή ορθογώνια βάση, τοποθετημένη σε κλιμακωτό βάθρο, αποτελούμενο από τρεις ή τέσσερις τετραγωνισμένους αναβαθμούς, όπου αναγραφόταν με ανάγλυφα κεφαλαία γράμματα το όνομα του τιμώμενου Φιλικού. Την ορθογώνια βάση της προτομής κοσμούσαν τα ονόματα των υπό ιταλική κυριαρχία -τότε- νησιών της Δωδεκανήσου, τα οποία αφαιρέθηκαν λίγο πριν από τα επίσημα εγκαίνια του μνημείου, πιθανόν κατόπιν παρέμβασης της ιταλικής Πρεσβείας προς την ελληνική κυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου, αν και την ευθύνη για την αφαίρεση ανέλαβε η Επιτροπή της Εκατονταετηρίδας. Μεταγενέστερα, προφανώς μετά την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου στο ελληνικό κράτος, τα ονόματα των νησιών αποκαταστάθηκαν στη βάση της προτομής (Βλ. ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ).
Άγνωστο ακριβώς πότε και με ποιο σκεπτικό, το μνημείο μεταφέρθηκε στο εσωτερικό της πλατείας Φιλικής Εταιρείας, κοντά στο σημείο εξόδου προς την οδό Κουμπάρη, όπου βρίσκεται και σήμερα. Η καταγραφή του στη νέα θέση το 1995 από τη Ζέτα Αντωνοπούλου κατέδειξε παρέμβαση στο βάθρο, με αφαίρεση των κλιμακωτών αναβαθμών και της ανάγλυφης επιγραφής με το όνομα του Πάτμιου Φιλικού. Το 2003, τα υπάρχοντα στον χώρο γλυπτά, μαζί και η προτομή του Εμμ. Ξάνθου, αποσύρθηκαν προσωρινά λόγω της έναρξης των έργων ανάπλασης της πλατείας (Πηγή 1). Η καθυστέρηση επανατοποθέτησης της προτομής προκάλεσε αντιδράσεις και διαβήματα τοπικών φορέων και πολιτικών προσώπων μέχρι και το 2011, ενώ η προσθήκη της προτομής του Αλέξανδρου Υψηλάντη το 2014 ανάμεσα σε εκείνες των Σκουφά και Τσακάλωφ έφερε στον δημόσιο λόγο συζητήσεις περί παραποίησης της ιστορίας (Βλ. ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ).
Η προτομή, κατασκευασμένη από πεντελικό μάρμαρο, αναπαριστά τον Εμμανουήλ Ξάνθο σε νεαρή ηλικία, με νησιωτική ενδυμασία, μουστάκι και μαλλιά στο ύψος του στόματος, των οποίων οι άκρες γέρνουν ελαφρώς προς τα έξω. Τεχνοτροπικά, το έργο ακολουθεί τις αρχές του κλασικισμού. Στη σημερινή θέση της, εδράζεται στην αρχική μαρμάρινη ορθογώνια βάση, στις τρεις πλευρές της οποίας (πρόσοψη, αριστερά, δεξιά) αναγράφονται τα ονόματα των δώδεκα μεγάλων νησιών του συμπλέγματος των Δωδεκανήσων.
Στην μπροστινή όψη, από πάνω προς τα κάτω, υπάρχει ανάγλυφη και εντός πλαισίου η χρονολογία «1814 – 1821». Περίπου στο κέντρο του μνημείου, μία ανάγλυφη δάφνινη γιρλάντα, σε σχήμα ημισελήνου, αγκαλιάζει τις δύο πλάγιες πλευρές της βάσης, όπου και στηρίζεται. Ακολουθεί ανάγλυφο το έμβλημα της Φιλικής Εταιρείας και ακριβώς κάτω από αυτό, με ανάγλυφα κεφαλαία γράμματα, το όνομα της ιδιαίτερης πατρίδας του Εμμ. Ξάνθου, «Πάτμος». Στο κάτω μέρος της βάσης, σε σμιλευμένο πλαίσιο, αποτυπώνονται ανάγλυφα τα ονόματα των νησιών: «Κάλυμνος», «Ρόδος», «Κάσος», «Λέρος». Κατά τον ίδιο τρόπο, στις δύο πλάγιες πλευρές της βάσης αναγράφονται τα ονόματα των άλλων μεγάλων νησιών του δωδεκανησιακού συμπλέγματος∙ στη δεξιά πλευρά: «Κάρπαθος», «Σύμη», «Χάλκη», «Μεγίστη»∙ στην αριστερή: «Αστυπάλαια», «Νίσυρος», «Τήλος», «Κως». Στην πίσω πλευρά της βάσης είναι χαραγμένη η επιγραφή «ΔΑΠΑΝΗ ΤΩΝ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΚΕΥΟΥ Γ. ΖΕΡΒΟΥ, 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1930». Το όνομα του δημιουργού, Θωμά Θωμόπουλου, είναι χαραγμένο στην αριστερή πλευρά της προτομής.
Το μνημείο έχει υποστεί κατά καιρούς φθορές από βανδαλισμούς. Το 2015 συντηρήθηκε στο πλαίσιο της δράσης «Οι φθορές που πληγώνουν», με χρηματοδότηση της Alpha Bank (Πηγή 7).
ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
ΒΑΣΗ
Πρόσοψη (πάνω τμήμα): 1814 - 1821 / ΠΑΤΜΟΣ
Πίσω πλευρά: ΔΑΠΑΝΗ / ΤΩΝ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΩΝ / ΚΑΙ ΤΟΥ / ΣΚΕΥΟΥ ΖΕΡΒΟΥ / 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1930
Πρόσοψη (κάτω τμήμα): ΚΑΛΥΜΝΟΣ / ΡΟΔΟΣ / ΚΑΣΟΣ / ΛΕΡΟΣ
Αριστερή πλευρά: ΑΣΤΥΠΑΛΑΙΑ / ΝΙΣΥΡΟΣ / ΤΗΛΟΣ / ΚΩΣ
Δεξιά πλευρά: ΚΑΡΠΑΘΟΣ / ΣΥΜΗ / ΧΑΛΚΗ / ΜΕΓΙΣΤΗ
Δεξιά πλευρά (κοντινή): ΚΑΡΠΑΘΟΣ / ΣΥΜΗ / ΧΑΛΚΗ / ΜΕΓΙΣΤΗ
Πίσω πλευρά (κοντινή): ΔΑΠΑΝΗ / ΤΩΝ ΕΝ ΑΙΓΥΠΤΩ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΩΝ / ΚΑΙ ΤΟΥ / ΣΚΕΥΟΥ ΖΕΡΒΟΥ / 21 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1930
ΠΡΟΤΟΜΗ
Αριστερή πλευρά: ΘΩΜ. ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΣ / ΓΛΥΠΤΗΣ
ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Πληροφοριακά στοιχεία αρχειακών φωτογραφιών μνημείου
1. Αποκαλυπτήρια μνημείου, 21.12.1930
Φωτογραφία από δημοσίευμα της εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 684, 22.12.1930, σ. 1.
2. Αποκαλυπτήρια μνημείου, 21.12.1930
«ΑΘΗΝΑ. ΤΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΤΟΜΗΣ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΞΑΝΘΟΥ, ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΘΩΜΑ ΘΩΜΟΠΟΥΛΟΥ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑ ΚΟΛΩΝΑΚΙΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΠΑΤΣΗ» <αρχική θέση προτομής>, Ε.Ο.Α. ΕΡΤ, Συλλογή Πέτρου Πουλίδη, κωδ. τεκμ.: 0000016539/ΚΤΠ2--IMG--1.2.xα.185, χρον. λήψης: –, προσβάσιμη στο https://archive.ert.gr/16539/ (τελευταία ενημέρωση: 29.6.2009 – ανάκτηση: 6.5.2018)
3. «ΑΝΔΡΕΣ ΜΠΡΟΣΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΞΑΝΘΟΥ» <αρχική θέση προτομής>, Ε.Ο.Α. ΕΡΤ, Συλλογή Πέτρου Πουλίδη, κωδ. τεκμ.: 0000001388/1.1.7.267, χρον. λήψης (κατά προσέγγιση): 01/01/1928 – 31/12/1967, προσβάσιμη στο https://archive.ert.gr/1388/ (τελευταία ενημέρωση: 23.9.2009 – ανάκτηση: 6.5.2018)
4. Η προτομή του Εμμανουήλ Ξάνθου το 1958, στην αρχική θέση της, στη βόρεια πλευρά της πλατείας, εδρασμένη στο πρώτο υψηλό βαθμιδωτό βάθρο.
Η φωτογραφία από το Φωτογραφικό Αρχείο Μεγαλοκονόμου δημοσιεύεται στο Ζέττα Αντωνοπούλου, Τα γλυπτά της Αθήνας: Υπαίθρια Γλυπτική 1834 -2004, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα 2003, σ. 91.
ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Διπλωματικό επεισόδιο
Μία μέρα μετά τα αποκαλυπτήρια, εφημερίδες της αντιπολίτευσης αποκαλύπτουν επέμβαση στο μνημείο του Εμμ. Ξάνθου, με αφαίρεση των ανάγλυφων ορειχάλκινων ονομάτων των νησιών του δωδεκανησιακού συμπλέγματος που κοσμούσαν τη βάση του. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, είχε προηγηθεί διάβημα της ιταλικής Πρεσβείας στην Αθήνα προς την κυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου, ενώ αναφέρεται και προσωπική επίσκεψη του ιταλού πρεσβευτή Τζιουζέπε Μπαστιανίνι (Giuseppe Bastianini) στον πρωθυπουργό με την ίδια αξίωση. Η αφαίρεση των επίμαχων ανάγλυφων μία ημέρα πριν από την επίσημη τελετή των εγκαινίων αποδόθηκε σε εντολή του Βενιζέλου, όπως και διαταγή προς την Κεντρική Επιτροπή της Εκατονταετηρίδας να αποκλειστούν οι δωδεκανησιακοί σύλλογοι από τα αποκαλυπτήρια, γεγονός που προκάλεσε διαμαρτυρίες από πλευράς συλλόγων και την απόφαση να παραστούν έστω και ανεπισήμως. Η παρέμβαση στο μνημείο ώθησε σε πράξεις συναισθηματικής φόρτισης. Τα ξημερώματα, Δωδεκανήσιοι έγραψαν με μολύβι τα ονόματα των νησιών επάνω στη βάση, που και πάλι σβήστηκαν, πλην εκείνου της Πάτμου, που έγινε ορατό κατά την αποκάλυψη του μνημείου. (Πηγές 8, 9). Λίγες μέρες αργότερα, ο Σκεύος Ζερβός μαζί με τον γλύπτη και τεχνίτες επιχείρησαν να αποκαταστήσουν τα ονόματα των νησιών στο βάθρο, κίνηση που προκάλεσε την παρέμβαση της αστυνομίας (Πηγή 10).
Από την πλευρά του, ο φιλοκυβερνητικός Τύπος διέψευσε τα περί ιταλικού διαβήματος και οποιαδήποτε ανάμειξη της ελληνικής κυβέρνησης, και απέδωσε την απόφαση στην Επιτροπή Εκατονταετηρίδας. Σε διάφορα έντυπα δημοσιεύτηκαν σχετικές δηλώσεις του υπουργού Εξωτερικών Ανδρέα Μιχαλακόπουλου και του Γεν. Γραμματέα της Επιτροπής Εκατονταετηρίδας, Ιωάννη Δαμβέργη. Ο τελευταίος τόνισε ότι επρόκειτο για δική του αξίωση προς τον εκπρόσωπο των χορηγών, Σκεύο Ζερβό, ο οποίος τη δέχτηκε, με μόνη επιθυμία να παραμείνει στο μνημείο το όνομα της γενέτειρας του Ξάνθου, όπως και έγινε. Διέψευσε, επίσης, ότι πήρε εντολή από την κυβέρνηση να μην προσκληθούν δωδεκανησιακά σωματεία στην τελετή και να μην γίνει εκ μέρους τους κατάθεση στεφάνων (Πηγές 11, 12).
Με ή χωρίς ιταλικό διάβημα, η έναρξη της ζωής του μνημείου στον δημόσιο χώρο συνδέεται με τις τότε προτεραιότητες της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής. Η εξισορρόπηση των σχέσεων της Ελλάδας με τις βαλκανικές χώρες και κυρίως με τη Γιουγκοσλαβία είχε επιδιωχθεί μέσω αναζήτησης διπλωματικών στηριγμάτων στην Ιταλία. Ο διπλωματικός ελιγμός της κυβέρνησης Βενιζέλου κατέληξε στη Συνθήκη Φιλίας μεταξύ Ελλάδας-Ιταλίας (23/9/1928) και στην κατεύθυνση αυτή οι εθνικές διεκδικήσεις στη Δωδεκάνησο υποβαθμίστηκαν. Ώστε, κάθε κίνηση με αλυτρωτικούς συμβολισμούς, όπως τα ονόματα υπό ιταλική κυριαρχία νησιών στο μνημείο του Εμμ. Ξάνθου, θα μπορούσε να διαταράξει τις σχέσεις των δύο χωρών (Πηγή 13). Συγκυριακά, λίγες μέρες μετά τα αποκαλυπτήρια της προτομής, ο Βενιζέλος ξεκίνησε προγραμματισμένο ταξίδι στην κεντρική Ευρώπη, με τελευταίο σταθμό τη Ρώμη (Πηγή 14).
Απόσυρση και επανατοποθέτηση μνημείου
Η προτομή του Εμμ. Ξάνθου αποσύρθηκε από την πλατεία Φιλικής Εταιρείας το 2003, λόγω της επικείμενης έναρξης των εργασιών ανάπλασης του χώρου. Μετά την ολοκλήρωση του έργου, το 2004, και κυρίως από το 2006, όταν στην πλατεία τοποθετήθηκε το μνημειακό σύνολο με τις προτομές των Νικόλαου Σκουφά και Αθανάσιου Τσακάλωφ, και πινακίδα με απόσπασμα από τον όρκο των Φιλικών, η καθυστέρηση της επανατοποθέτησης της προτομής του Ξάνθου προκάλεσε αντιδράσεις από την πλευρά πατμιακών συλλόγων και πολιτικών προσώπων. Μέχρι και το 2011, πλήθος δημοσιευμάτων στον ηλεκτρονικό Τύπο -κυρίως σε πατμιακά blogs- θίγουν το θέμα της απόσυρσης του μνημείου και μιλούν για προσβολή της μνήμης του τιμώμενου (βλ. Πηγές: Σύγχρονα δημοσιεύματα σε έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο). Στις 2 Φεβρουαρίου 2011 οι βουλευτές του ΛΑΟΣ Αθανάσιος Πλεύρης και Άδωνης Γεωργιάδης κατέθεσαν Ερώτηση στη Βουλή σχετικά με την απουσία της προτομής από την πλατεία. Σύμφωνα με την απάντηση του Υπουργείου Εσωτερικών, Αποκέντρωσης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης στις 17 Μαρτίου του ίδιου έτους, η προτομή τοποθετήθηκε στο εσωτερικό της πλατείας μετά την αποπεράτωση των εργασιών, χωρίς να τεθεί ποτέ θέμα αφαίρεσής της από τον χώρο (Απάντηση υφυπουργού Εσωτερικών).
Το 2014, η τοποθέτηση της προτομής του Αλέξανδρου Υψηλάντη ανάμεσα σε εκείνες των Σκουφά και Τσακάλωφ πυροδότησε νέες αντιδράσεις, σχετικές με τον ρόλο και τη δράση των τιμώμενων προσώπων στη Φιλική Εταιρεία. O πρόεδρος και το Δ.Σ. του Συλλόγου των απανταχού Πατμίων «Εμμ. Ξάνθος ο Φιλικός» διαμαρτυρήθηκαν με επιστολή στον Δήμαρχο Αθηναίων Γιώργο Καμίνη, με αίτημα την τοποθέτηση της προτομής του Ξάνθου ανάμεσα στις άλλες δύο ιδρυτικές μορφές της Εταιρείας, θέση που -σύμφωνα με την τεκμηρίωση- αρμόζει στον ιστορικό ρόλο του πάτμιου Φιλικού, ενώ η εκεί τοποθέτηση της μορφής του Αλ. Υψηλάντη συνιστά «παραποίηση της ιστορίας» (Πηγές 15-17). Πολύ νωρίτερα, το 1990, η ανέγερση της προτομής του Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου στην πλατεία είχε προκαλέσει έναν άλλο κύκλο δημόσιων αντιπαραθέσεων, τοπικιστικού χαρακτήρα, με επίκεντρο εδραιωμένες ιστοριογραφικές απόψεις για τις σχέσεις των δύο Φιλικών και τον ηγετικό ρόλο τους στη Φιλική Εταιρεία, αλλά και τη θέση των μνημείων τους στην πλατεία (Αναλυτικά, βλ. προτομές Αλέξανδρου Υψηλάντη και Παναγιώτη Αναγνωστόπουλου).
ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ / ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αντωνοπούλου Ζέτα, Τα γλυπτά της Αθήνας: Υπαίθρια Γλυπτική 1834 -2004, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα, 2003, σ. 70, 90, 91.
- Εστία, έτος ΛΣΤ΄, αρ. φ. 13028, 21.12.1930, σ. 5.
- εφ. Έθνος, έτος 18ο, αρ. φ. 5850, 21.12.1930, σ. 7.
- εφ. Πατρίς, έτος Γ΄, περ. Δ΄, αρ. φ. 1006, 22.12.1930, σ. 5.
- εφ. Βραδυνή, αρ.φ. 3296, 21.12.1930, σ. 6
- εφ. Ελληνική, αρ.φ. 2095, 22.12.1930, σ. 3.
- ΑΔΑ: 7Ο80Ω6Μ-Ψ6Ο/3.6.2015, στο https://diavgeia.gov.gr/doc/7%CE%9F80%CE%A96%CE%9C-%CE%A86%CE%9F?inline=true (ανάρτηση: 3.6.2015 - ανάκτηση: 22.9.2018).
- Ακρόπολις, έτος Β΄, περ. Β΄, αρ. φ. 684, 22.12.1930, σελ.1, 6.
- Εμπρός, αρ.φ. 12490, 22.12.1930, σ. 4.
- εφ. Ακρόπολις, αρ.φ. 689, 28.12.1930, σ. 5.
- Έθνος, έτος 18ο, αρ. φ. 5852, 23.12.1930, σ. 8.
- Εστία, έτος ΛΣΤ΄, αρ. φ. 13030, 23.12.1930, σ. 6.
- Κωνσταντίνος Σβολόπουλος, Ελληνική εξωτερική πολιτική από τις αρχές του 20ου αιώνα ώς το Δεύτερο παγκόσμιο Πόλεμο, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 184-195.
- εφ. Ακρόπολις, αρ.φ. 688, 27.12.1930, σ. 8.
- «Στην πρόσοψη της πλατείας Κολωνακίου να επανέλθει η προτομή του Ξάνθου του Φιλικού ζητά ο σύλλογος των απανταχού Πατμίων»», ιστοσελίδα «Πατμιακά Χρονικά», στο https://www.patmostimes.gr/category/10986-stin-prosopsi-tis-plateias-kolonakiou-na-epanelthei-i-protomi-tou-ksanthou-tou-filikoy-zita-o-syllogos-ton-apantaxoy-patmion (ανάρτηση: 9.10.2018 – ανάκτηση: 14.10.2019)
- Δημοσίευμα της 21ης Σεπτεμβρίου 2019 για τις προτομές Εμμ. Ξάνθου και Αλ. Υψηλάντη στην πλατεία Φιλικής Εταιρείας, ιστοσελίδα «Πατμιακά Χρονικά», προσβάσιμο στο https://www.patmostimes.gr/category/11869-antapokrisi-apo-tin-plateia-filikis-etaireias-plateia-kolonakiou (ανάρτηση: 21.9.2019 – ανάκτηση: 14.10.2019)
- Ζέφυρος A. Καυκαλίδης, «Πώς και γιατί ο Υψηλάντης πήρε τη θέση του Ξάνθου», Εφημερίδα των Συντακτών, 28/09/2019, https://www.efsyn.gr/nisides/212604_pos-kai-giati-o-ypsilantis-pire-ti-thesi-toy-xanthoy (ανάκτηση: 14.10.2019).
Σύγχρονα δημοσιεύματα σε έντυπο και ηλεκτρονικό Τύπο:
- Σειρά δημοσιευμάτων της Σμαράγδας Μουλιάτη στην ιστοσελίδα Πατμιακά Χρονικά:
- «Απέσυραν την προτομή του Εμμ. Ξάνθου του Φιλικού από το Κολωνάκι», στο https://www.patmostimes.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1629:-sp-1132421013&catid=58:topika&Itemid=512 (ανάρτηση: 11.9.2004 – ανάκτηση: 21.1.2014)
- «Η προτομή του Εμμαν. Ξάνθου του Φιλικού σύντομα στη θέση της», στο https://www.patmostimes.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1632:-sp-1800050686&catid=58:topika&Itemid=512 (ανάρτηση: 14.9.2004 – ανάκτηση: 21.1.2014)
- «Επιτέλους ξανά στη θέση της, η προτομή του Εμμανουήλ Ξάνθου», στο https://www.patmostimes.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=1734:-sp-664848773&catid=58:topika&Itemid=512 (ανάρτηση: 17.2.2005 – ανάκτηση: 21.1.2014)
- «Εξακολουθεί και λείπει η προτομή του Εμμανουήλ Ξάνθου από το Κολωνάκι», στο https://www.patmostimes.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=2791:-sp-121465961&catid=58:topika&Itemid=512 (ανάρτηση: 5.8.2008 – ανάκτηση: 21.1.2014)
- «Απάντηση του δημάρχου Αθηναίων για την προτομή του ΞΑΝΘΟΥ του Φιλικού», στο https://www.patmostimes.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=2840:-sp-2036595255&catid=58:topika&Itemid=512 (ανάρτηση: 29.9.2008 – ανάκτηση: 21.1.2014)
ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ
- «Εμμανουήλ Ξάνθος - Emmanuel Xanthos», Γλυπτά της Αθήνας, στο http://www.athenssculptures.com/2014/01/emmanuel-xanthos.html?q=%CE%BE%CE%AC%CE%BD%CE%B8%CE%BF%CF%82 (ανάκτηση: 23 Δεκεμβρίου 2017)
- «Η προτομή του Εμμανουήλ Ξάνθου στην πλατεία Κολωνακίου», στο http://.blogspot.gr/2013/01/blog-posthtml (ανάκτηση: 23 Δεκεμβρίου 2017)
- Γκόνης Θοδωρής, «Αθηναϊκοί περίπατοι», στην ιστοσελίδα Protagon.gr, στο http://www.protagon.gr/?i=protagon.el.article&id=22135 (ανάρτηση: 16.2.2013 - ανάκτηση: 13.1.2015)
end faq