Η μαρμάρινη γλυπτική σύνθεση παριστάνει την Ελλάδα με μορφή ημίγυμνης καθήμενης γυναίκας που περιβάλλει με το μεγαλύτερης κλίμακας σώμα της τον Βύρωνα. Με το δεξί χέρι η μορφή αγκαλιάζει το στήθος του φιλέλληνα, στο ύψος της καρδιάς, και με το αριστερό πάνω από το κεφάλι του τον στεφανώνει με φύλλα δάφνης, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για τις υπηρεσίες του προς αυτήν. Η γυναικεία μορφή αποδίδεται γυμνή έως τη μέση του κορμού. Το υπόλοιπο σώμα καλύπτεται από μανδύα με έντονες πτυχώσεις που αγκαλιάζουν έως πολύ χαμηλά τα σταυρωμένα πόδια της, των οποίων η κατάληξη προβάλλει ανυπόδητη. Το κεφάλι καλύπτεται με κεφαλόδεσμο, με πτυχές ριγμένες στην πλάτη από αριστερά, που καταλήγουν χαμηλά. Από την άλλη, ο νεαρός Βύρων, στηριγμένος έναν αναβαθμό χαμηλότερα από τη γυναικεία μορφή, με το σώμα σε κλίση προς τα αριστερά του και την κεφαλή στραμμένη έτσι που το βλέμμα του να συναντά το πρόσωπο της γυναίκας, απλώνει το δεξί του χέρι πάνω στα πόδια της καθήμενης μορφής, προς τα δεξιά της, με την παλάμη ανοικτή, ως ένδειξη προσφοράς του εαυτού του στην Ελλάδα. Στο δεξί χέρι του κρατάει ειλητάριο. Είναι ντυμένος με ευρωπαϊκό κοστούμι εποχής, καλυμμένο με μακρύ μανδύα, και φορά μπότες κάτω από το γόνατο. Η ενδυματολογική απόδοση, ανάλογη της κοινωνικής θέσης του τιμώμενου, παραπέμπει εμφανώς στην εικονογραφία της περιόδου (Πηγή 1). Τη σύνθεση συμπληρώνει ημιανακεκλιμένη γυμνή ανδρική μορφή, στην πίσω αριστερή πλευρά των βασικών μορφών του συμπλέγματος, η οποία συμβολίζει τον υπό ξένη κυριαρχία ελληνισμό.
|
ΑΚΡΙΒΗΣ ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ [ΠΕΡΙΟΧΗ] Αθήνα, κήπος Ζαππείου: συμβολή των οδών βασ. Αμαλίας και βασ. Όλγας
|
Το μνημείο συντηρήθηκε το 1997 από τη Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού (Πηγή 2) και η σημερινή κατάστασή του είναι καλή, με φθορές που προέρχονται κυρίως από την ατμοσφαιρική ρύπανση.
Από καλλιτεχνικής σκοπιάς, έχουν επισημανθεί αδυναμίες του συμπλέγματος. Η σύνδεση του φιλέλληνα με τη μορφή της Ελλάδας γίνεται μέσω του βλέμματος και της στροφής του κεφαλιού. Ωστόσο, τόσο η παλάμη όσο και το υπόλοιπο σώμα του Βύρωνα δεν βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση με τη συμβολική γυναικεία μορφή. Επικρίσεις δέχτηκε το μνημείο και κατά την αποκάλυψή του, το 1896, εστιασμένες κυρίως στην ακαταλληλότητα των ξένων καλλιτεχνών να αποδώσουν στους εθνικούς ήρωες τη δέουσα αισθητική και εξιδανικευτική μνημόνευση (βλ. αναλυτικά παρακάτω).
Η παραγγελία
Η απόφαση του Δημήτριου Στεφάνοβικ Σκυλίτση να αναλάβει τη δαπάνη για τη φιλοτέχνηση μνημείου προς τιμήν του λόρδου Βύρωνα και ανέγερσή του σε πλατεία της Αθήνας αποτυπώνεται σε επιστολή του προς τον Πρέσβη της Ελλάδας στο Λονδίνο –τόπο διαμονής του- τον Ιανουάριο του 1888, στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του άγγλου ποιητή και φιλέλληνα (Πηγές 3-5). Ο χιώτης ομογενής συνέδεσε την απόφαση αυτή με τη διεξαγωγή διαγωνισμού προπλάσματος, τη διοργάνωση του οποίου ανέθεσε στην Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή των Δ΄ Ολυμπίων, που επρόκειτο να διεξαχθούν στο Ζάππειο Μέγαρο το φθινόπωρο του ίδιου έτους (Πηγή 6). Η σχετική προκήρυξη της Επιτροπής -σύμφωνα με την επιθυμία αλλά και τις καλλιτεχνικές υποδείξεις του «ευγενούς αγωνοθέτου»- αφορούσε στην κατασκευή ανδριάντα ύψους μεγαλύτερου του φυσικού, καθώς και βάθρου «φέροντος αναγεγλυμμένας αλληγορικάς ή ιστορικάς παραστάσεις», με συνολικό αντίτιμο 50.000 δραχμές. Η προκήρυξη απευθυνόταν σε έλληνες καλλιτέχνες εντός και εκτός Ελλάδας (Πηγή 7). Οι δεύτεροι, μάλιστα, είχαν κληθεί διά των ελληνικών πρεσβειών στο εξωτερικό να συμμετάσχουν στα Δ΄ Ολύμπια (Πηγή 8). Στην ίδια προκήρυξη καθορίζονταν και οι όροι του διαγωνισμού για την ανάδειξη του καλύτερου προπλάσματος του μνημείου, καθώς και χρηματικό βραβείο 2.000 δραχμών για τον νικητή. Οι ενδιαφερόμενοι όφειλαν να δηλώσουν συμμετοχή έως και τις 15 Ιουλίου 1888 και να παραδώσουν τα «εκ γύψου» και ύψους περίπου ενός μέτρου προπλάσματα έως τις 20 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους. Σε αντίθεση με τις προδιαγραφές του προπλάσματος, οι καλλιτέχνες αφήνονταν ελεύθεροι στη φιλοτέχνηση του βάθρου, τόσο ως προς το σχήμα όσο και ως προς τις επ’ αυτού διακοσμητικές παραστάσεις. Ελεύθερος από κάθε υποχρέωση, πλην της καταβολής του χρηματικού βραβείου στον νικητή του διαγωνισμού, ήταν και ο χρηματοδότης, καθώς -σύμφωνα με το τελευταίο εδάφιο της προκήρυξης- «ο αγωνοθέτης ουδεμίαν αναλαμβάνει υποχρέωσιν να αναθέση εις τον καλλιτέχνην του βραβευθέντος έργου και την κατασκευήν του ανδριάντος» (Πηγή 7).
Πράγματι, ο Σκυλίτσης δεν δεσμεύτηκε από τα αποτελέσματα του διαγωνισμού (24 Ιουνίου 1889) -είτε διότι εξαρχής δεν είχε σκοπό είτε για κάποιο άλλο λόγο. Ο Λάζαρος Σώχος κέρδισε το βραβείο των δύο χιλιάδων δραχμών για το πρόπλασμά του, όχι όμως και την ευκαιρία να το μεταφέρει σε μάρμαρο (βλ. ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ). Το πρόπλασμα και η εκτέλεση του μνημειακού συνόλου ανατέθηκε στον γάλλο γλύπτη Henri Michel Antoine Chapu (1833-1891), στο Παρίσι, με σκοπό να προσφερθεί στην Ελλάδα. Σύμφωνα με δημοσίευμα στον Τύπο τον Δεκέμβριο του 1899, η φιλοτέχνηση θα γινόταν κατά το πρότυπο του βραβευμένου προπλάσματος στα Δ΄ Ολύμπια, με κόστος τουλάχιστον 100.000 δραχμές, ενώ άγνωστη παρέμενε η πλατεία στην οποία θα τοποθετούνταν (Πηγή 9). Ο θάνατος του Chapu στις 21 Απριλίου 1891 άφησε το μνημείο σε μορφή προπλάσματος, και την ολοκλήρωσή του ανέλαβε και πραγματοποίησε ο γάλλος γλύπτης Jean Alexandre Joseph Falquière. Το γλυπτό έφτασε στην Αθήνα τον Φεβρουάριο του 1895 και παρέμεινε σε αίθουσα του Ζαππείου μέχρι τα εγκαίνιά του, έναν χρόνο μετά (βλ. ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ).
Τα αποκαλυπτήρια και οι επικρίσεις
Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου πραγματοποιήθηκαν στις 19 Φεβρουαρίου 1896, ημέρα Δευτέρα και ώρα 2.30 το μεσημέρι. Την οργάνωση της τελετής είχε αναλάβει η κυβέρνηση και τη διακόσμηση της εξέδρας των επισήμων και του βήματος των ομιλητών η οικογένεια Σκυλίτση (Πηγή 14). Την αποκάλυψη του μνημείου έκανε ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ (Πηγές 15-17) και λόγους εκφώνησαν, εκ μέρους των κληρονόμων του δωρητή ο Ανδρέας Νομικός (Πηγή 18) και ο υπουργός Εσωτερικών Κυριακούλης Μαυρομιχάλης (Πηγές 15, 17), ενώ η προγραμματισμένη απαγγελία μακροσκελούς έμμετρου στιχουργήματος του διανοούμενου Χριστόφορου Σαμαρτζίδη (Πηγή 18) ματαιώθηκε από τον βασιλιά, γεγονός που σχολιάστηκε αρνητικά ως αθέτηση της επιθυμίας του αποθανόντα δωρητή, κατ’ ανάθεση του οποίου είχε γραφτεί το ποίημα ειδικά για τα αποκαλυπτήρια του μνημείου (Πηγή 17) (βλ. ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ).
Σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τύπου, το γεγονός έλαβε τη μορφή παναθηναϊκής εορτής. Πολίτες κάθε ηλικίας και τάξης είχαν αρχίσει να συρρέουν στο σημείο από τις 12.30 μ.μ. Μέχρι την έναρξη της τελετής, οι εξώστες και οι ταράτσες των γύρω οικιών ήταν κατάμεστοι, τα τραμ πηγαινοέρχονταν γεμάτα επιβάτες, ενώ άμαξες και κάρα κινούνταν ανάμεσα στο συνωθούμενο και διαμαρτυρόμενο πλήθος. Αστυνομικές δυνάμεις, παραταγμένες γύρω από την εξέδρα και το καλυμμένο με ελληνική σημαία μνημείο, μετά βίας προσπαθούσαν να απομακρύνουν τον κόσμο που αδημονούσε να δει το κολοσσιαίο γλυπτό. Η σκόνη, οι κραυγές των αμαξηλατών, οι φωνές των αστυνομικών και η ζέστη συνέθεταν μία ατμόσφαιρα ασφυκτική (Πηγές 15-17, 19), ώστε κάποιες εφημερίδες κατηγόρησαν τους αρμόδιους για έλλειψη οργάνωσης, στηλιτεύοντας κυρίως την απρεπή συμπεριφορά των οργάνων της τάξης. Ενόψει, μάλιστα, Ολυμπιακών αγώνων συνέστηναν «να λείψουν αι αγριοφωναί και αι βαρβαρότητες των αστυφυλάκων, εξ ων πρέπει να εκλεχθώσιν οι πλέον αβρότεροι και ανθρωπότεροι διά τοιούτου είδους πανηγύρεις» (Πηγή 17).
Ιδιαιτέρως επικριτικά ήταν τα σχόλια και για την καλλιτεχνική αξία του μνημείου. Οι γάλλοι δημιουργοί απαξιώθηκαν για τον τρόπο αναπαράστασης των ηρωικών μορφών, που «δεν ανταπεκρίθησαν εις τας ελπίδας ημών». Στην εφημερίδα Καιροί αποτυπώνεται γλαφυρά η κυρίαρχη αντίληψη της εποχής για τον τρόπο απόδοσης των εθνικών ηρώων του ΄21:
«αντί καλλιτεχνήματος, υπέρογκα λαβόντες, εδημιούργησαν βαναυσούργημα ανάξιον του ποιητού και ημών. […] Δεν απεικόνισαν καλλιτεχνικώς την απολλώνιον μορφήν του Βύρωνος, αλλ’ ειδεχθές τι παιδίον, έχον δυσανάλογα το ανάστημα και τον λαιμόν, εν τω προσώπω δε της Ελλάδος απετύπωσαν χυδαίαν τινά παραμάναν, ης οι ελεεινοί μαστοί κρέμανται τερατωδώς. Αλλά και ο όπισθεν αμφοτέρων κατακείμενος γυμνός ελληνόπαις, συμπληρών δε το πανάθλιον σύμπλεγμα, έχει μορφήν αφρικανού και σώμα τερατόμορφον, εκτεθειμένον αναιδώς» (Πηγή 21).
Στο ίδιο πνεύμα κινούνται και τα σχόλια του γλύπτη Φιλιππότη, όταν λίγους μήνες μετά τα αποκαλυπτήρια ρωτήθηκε για το μνημείο:
«Δεν θα το πιστεύσητε˙ δεν το είδα. Απέφυγα να το ιδώ…Μου το παριστάνουν και εντρέπομαι ως Έλλην … από μικρό παιδί φαντάζομαι πάντοτε την Ελλάδα ως το υπέρτατον σημείον του πολιτισμού, την μάρτυρα της Δόξης, ωπλισμένη πάντοτε, ηρωϊκήν. Πώς μας την παρέστησεν ο ξένος; Κοινήν γυναίκα με κρεμασμένους τους μαστούς. Πού η εθνικότης; Αυτό το ίδιο άγαλμα αν το στήσητε εις την Αγγλίαν, θα παριστάνη την Αγγλίαν, αν εις την Ρωσσίαν, την Ρωσσίαν. Δεν έχει κανένα, μα κανένα σύμβολον. […] Έπειτα εκείνος που παραμονεύει; Τι αφρικανική φυσιογνωμία. Είναι Έλλην της γενιάς του 21 την οποίαν ύμνησεν η ποίησις; Πού το αρρενωπόν κάλλος και η υπερηφάνεια και η χάρις η ελληνική; […] Εκείνος εκεί κάτω […] παριστά ίσως την νεολαίαν του 1896. Του 21 όμως ποτέ, ποτέ!» (Πηγή 22).
ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
|
|
Πρόσοψη, πάνω μέρος κυκλικού βάθρου: Η ΕΛΛΑΣ / ΤΟΝ ΒΥΡΩΝΑ
Πρόσοψη, βάση σύνθεσης: INVENIT CHAPU / SCULPSIT A FALGUIERE
Αφιέρωση στο βάθρο: ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ ΕΚ ΤΩΝ ΙΔΙΩΝ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΒΙΚ ΣΚΥΛΙΤΣΗΣ
ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
|
|
Πληροφοριακά στοιχεία αρχειακών φωτογραφιών μνημείου
«The Byron Statue, Athens, Greece» (αποδιδ. τίτλος: «Δύο φουστανελοφόροι μπροστά στο άγαλμα του Βύρωνα»), 1897, Underwood, Elmer & Bert (Underwood & Underwood) Η.Π.Α., Ε.Λ.Ι.Α., ΓΕΝΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ 19ος, κωδ. τεκμ.: UND. 027, προσβάσιμο στο: http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/UND.%20027.JPG:8080/LSelia/images_View/UND.%20027.JPG
«La Statue de Byron», χ.χ., εκδ. Ελευθερουδάκης, Ε.Λ.Ι.Α., κωδ. τεκμ.: CPSELE 1.401, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CPSELE%201.401.jpg:8080/LSelia/images_View/CPSELE%201.401.jpg
«Αθήναι - Το άγαλμα του Βύρωνος», καρτ ποστάλ, χρον. αποστολής: 1902, εκδ. Ελληνική Ταχυδρομική Υπηρεσία Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., κωδ. τεκμ.: CPSTAX 1.071, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CPSTAX%201.071.jpg :8080/LSelia/images_View/CPSTAX%201.071.jpg
«Αθήναι - Ο ανδριάς του Βύρωνα», καρτ ποστάλ, χρον. αποστολής: 1902, εκδ. Ελληνική Ταχυδρομική Υπηρεσία Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., κωδ. τεκμ.: CPSTAX 1.233, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CPSTAX%201.233.jpghttp://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CPSTAX%201.233.jpg
«Athènes. Statue of Byron», καρτ ποστάλ, χ.χ., εκδ. Κογεβίνας, Λυκούργος - Παρίσι, Ε.Λ.Ι.Α., κωδ. τεκμ.: CP.CPATH.CPATH1.370, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CP.CPATH.CPATH1.370.JPGhttp://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CP.CPATH.CPATH1.370.JPG
«Αθήναι - Το άγαλμα του Βύρωνος», καρτ ποστάλ, χρον. αποστολής: 1907, εκδ. Μ.Ν. Μιχαλόπουλος, (Michalopoulos, M.N.) Αθήνα, Ε.Λ.Ι.Α., κωδ. τεκμ.: CP.CPATH.CPATH1.372, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CP.CPATH.CPATH1.372.JPG :8080/LSelia/images_View/CP.CPATH.CPATH1.372.JPG
«Statue of Byron», καρτ ποστάλ, χ.χ., εκδ.-, Ε.Λ.Ι.Α., κωδ. τεκμ.: CP.CPATH.CPATH1.371, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CP.CPATH.CPATH1.371.JPG:8080/LSelia/images_View/CP.CPATH.CPATH1.371.JPG
«Athènes. Monument de Byron», καρτ ποστάλ, χ.χ., εκδ. Ελευθερουδάκης, Ε.Λ.Ι.Α., κωδ. τεκμ.: CPSELE 1.336, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/CPSELE%201.336.jpg:8080/LSelia/images_View/CPSELE%201.336.jpg
«Στέψη του αδριάντα του Βύρωνα στο Ζάππειο. Λόγος του κ. Λυμπερόπουλου, Υπουρ. Παιδείας» (αποδιδ. τίτλος: «Εορταστικές εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια από το θάνατο του λόρδου Βύρωνα. Ο υπουργός παιδείας, Λυμπερόπουλος, εκφωνεί λόγο στο μνημείο του Λόρδου Βύρωνα στο Ζάππειο»), 1924, Ε.Λ.Ι.Α., ΓΕΝΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ 20ος, κωδ. τεκμ.: 3K01.10, προσβάσιμο στο http://eliaserver.elia.org.gr:8080/eliasim/rec.aspx?id=495829:8080/eliasim/rec.aspx?id=495829
«ΑΘΗΝΑ. ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΑ ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΛΟΡΔΟΥ ΒΥΡΩΝΑ. ΠΛΗΘΟΣ ΚΟΣΜΟΥ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΜΕΝΟ ΣΤΟ ΑΓΑΛΜΑ ΠΟΥ ΑΝΑΠΑΡΙΣΤΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΝΑ ΣΤΕΦΕΙ ΤΟΝ ΑΓΓΛΟ ΦΙΛΕΛΛΗΝΑ, ΣΤΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ΟΔΩΝ ΑΜΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΙΣΣΗΣ ΟΛΓΑΣ», Ε.Ο.Α. ΕΡΤ, Συλλογή Πέτρου Πουλίδη, κωδ. τεκμ.: 0000016445/ΚΤΠ2--IMG--1.1.43.146, χρον. λήψης: -, προσβάσιμο στο http://archive.ert.gr/16445/ (τελευταία ενημέρωση: 29/6/2009 - ανάκτηση: 6/5/2018)
«ΑΘΗΝΑ. ΑΓΑΛΜΑ ΠΟΥ ΑΝΑΠΑΡΙΣΤΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΙΖΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΝΑ ΣΤΕΦΕΙ ΤΟ ΛΟΡΔΟ ΒΥΡΩΝΑ ΣΤΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ΟΔΩΝ ΑΜΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΙΣΣΗΣ ΟΛΓΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΤΥΛΟΥΣ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΙΟΥ ΔΙΟΣ. ΑΝΔΡΕΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ (ΠΙΘΑΝΟΝ ΞΕΝΟΙ) ΣΕ ΑΝΑΜΝΗΣΤΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ», Ε.Ο.Α. ΕΡΤ, Συλλογή Πέτρου Πουλίδη, κωδ. τεκμ.: 0000016438 / ΚΤΠ2--IMG--1.1.43.129, χρον. λήψης: -, προσβάσιμο στο http://archive.ert.gr/16438// (τελευταία ενημέρωση: 29/6/2009 – ανάκτηση: 6/5/2018)
«ΑΘΗΝΑ. ΑΓΑΛΜΑ, ΠΟΥ ΑΝΑΠΑΡΙΣΤΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΙΖΕΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΝΑ ΣΤΕΦΕΙ ΤΟ ΛΟΡΔΟ ΒΥΡΩΝΑ, ΣΤΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ ΤΩΝ ΟΔΩΝ ΑΜΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΒΑΣΙΛΙΣΣΗΣ ΟΛΓΑΣ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΤΥΛΟΥΣ ΤΟΥ ΟΛΥΜΠΙΟΥ ΔΙΟΣ», Ε.Ο.Α. ΕΡΤ, Συλλογή Πέτρου Πουλίδη, κωδ. τεκμ.: 0000016443/ ΚΤΠ2--IMG--1.1.43.141, χρον. λήψης: -, προσβάσιμο στο http://archive.ert.gr/16443/ (τελευταία ενημέρωση: 29/6/2009 – ανάκτηση: 6/5/2018)
«Αγάλματα Σύγχρονα» (αποδιδ. τίτλος: «Μαρμάρινο σύμπλεγμα της Ελλάδας που στεφανώνει το Λόρδο Βύρωνα. Έργο των γάλλων καλλιτεχνών Chapu και Falguière (πρόπλασμα και εκτέλεση, αντίστοιχα). Βρίσκεται στον κήπο του Ζαππείου Μεγάρου»), 1960 δεκαετία, Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο/Συλλογή: ΠΑΠΑΔΗΜΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ και ΦΡΑΓΚΙΑ, ΕΛΕΝΗ, κωδ. τεκμ.: DP02.01.18, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/DP02.01.18.JPG:8080/LSelia/images_View/DP02.01.18.JPG
«Αγάλματα Σύγχρονα» (αποδιδ. τίτλος: «Μαρμάρινο σύμπλεγμα της Ελλάδας που στεφανώνει το Λόρδο Βύρωνα. Έργο των γάλλων καλλιτεχνών Chapu και Falguière (πρόπλασμα και εκτέλεση, αντίστοιχα). Βρίσκεται στον κήπο του Ζαππείου Μεγάρου»), 1960 δεκαετία, Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο/Συλλογή: ΠΑΠΑΔΗΜΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ και ΦΡΑΓΚΙΑ, ΕΛΕΝΗ, κωδ. τεκμ.: DP02.01.19, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/DP02.01.19.JPG:8080/LSelia/images_View/DP02.01.19.JPG
«Αγάλματα Σύγχρονα» (αποδιδ. τίτλος: «Μαρμάρινο σύμπλεγμα της Ελλάδας που στεφανώνει το Λόρδο Βύρωνα. Έργο των γάλλων καλλιτεχνών Chapu και Falguière (πρόπλασμα και εκτέλεση, αντίστοιχα). Βρίσκεται στον κήπο του Ζαππείου Μεγάρου»), 1960 δεκαετία, Ε.Λ.Ι.Α., Αρχείο/Συλλογή: ΠΑΠΑΔΗΜΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ και ΦΡΑΓΚΙΑ, ΕΛΕΝΗ, κωδ. τεκμ.: DP02.01.20, προσβάσιμο στο http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/DP02.01.20.JPG:8080/LSelia/images_View/DP02.01.20.JPG
ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Διαγωνισμός προπλάσματος με «Βυρώνειον μορφήν»
Σε αντίθεση με τη μεγάλη συμμετοχή των καλλιτεχνών στη Συναγωγή των Καλών Τεχνών των Δ΄ Ολυμπίων (Πηγή 6), γενικότερα, αλλά και ειδικώς στο τμήμα Γλυπτικής, που συγκέντρωσε συνολικά 92 έργα (Πηγή 23), στον διαγωνισμό προπλάσματος μνημείου για τον Βύρωνα -και ύστερα από παράταση της καταληκτικής ημερομηνίας για δήλωση συμμετοχής (Πηγή 24)- υποβλήθηκαν μόλις επτά προπλάσματα από έξι γλύπτες. Πρόκειται για τους Λάζαρο Σώχο και Ι. Βιτάλη, που έστειλαν τα έργα τους από το εξωτερικό -ο πρώτος από το Παρίσι (Πηγή 25) και ο δεύτερος από το Μόναχο (Πηγή 26)-, τον Λάζαρο Φυτάλη, ο οποίος συμμετείχε με δύο προπλάσματα, και τους Γ. Μπονάνο, Γ. Βιτάλη και Ι. Βιτσάρη. Με την επίσημη έναρξη των Δ΄ Ολυμπίων, στις 20 Οκτωβρίου 1888, οι διαγωνιζόμενοι «Βύρωνες» επέσυραν επικριτικά -έως και σκωπτικά- σχόλια του αθηναϊκού Τύπου. Οι επικρίσεις ήταν ιδωμένες από το πρίσμα του προορισμού του μνημείου και των αξιώσεων της ιστορικής ανδριαντοποιίας (Πηγές 26-28). «Ο άριστος σκοπός της ωραίας των τέχνης (των ανδιαντοποιών) είνε η διαιώνησις της μνήμης των ενδόξων ανδρών», σημειώνει η εφημερίδα Εβδομάς, και ειδικά για τον ανδριάντα του Βύρωνα, πρόκειται «περί διαιωνίσεως μιάς ιδέας, ενός αισθήματος ευγνωμοσύνης, όπερ χώρα ολόκληρος τρέφει διά τον υμνητήν και ευεργέτην της», ώστε «διά το τυχόν βραβευθησόμενον θα ευθύνεται και το έθνος ολόκληρον και η πρόοδός του και η τέχνη και καλαισθησία του» (Πηγή 28). Το παραπάνω σχόλιο αποτυπώνει το γενικότερο πνεύμα της εποχής για την υλικότητα της μνήμης. Και «προκειμένου περί διαγωνισμού Βύρωνος», κοινή προσδοκία αγωνοθέτη, κριτικής επιτροπής και κοινής γνώμης ήταν η δοξαστική μνημόνευση του τιμώμενου, με ιδεαλιστικά, εξυψωτικά εκφραστικά μέσα. Ένας «Βύρων» με μορφή «Βυρώνειον».
«Πεθαμένο τον έκαμεν;»
Αντ’ αυτού, ένας «Βύρων» άσχημος, με «την ρίνα υπέρ το δέον οξείαν» ή με «υπερβολικά υψηλή […] ανατριχιασμένη κόμη», έτερος με φουστανέλα, μεταμφιεσμένος «εις κόρην μάλλον, φέρουσα το ένδυμα του αδελφού … εγείρων την παλάμην ως να επαιτή, ή καν διά να μάθη αν βρέχη», και άλλος σαν σκελετός, «ώστε να προξενή οίκτον ο πτωχός […] πάσχων, κατεσκληκώς, βουλιμιών, κυφός, ακτένιστος. […] Πεθαμένο τον έκαμεν; ερωτώσι. Το φράκον του τόσον κακώς του έρχεται, ώστε ή δανεικόν το έλαβε, ή εις κακόν, πολύ κακόν ράπτην το παρήγγειλεν». Αν και ιδιαιτέρως καυστική με τα μη συνάδοντα προς την αποστολή του μνημείου στοιχεία των διαγωνιζόμενων προπλασμάτων, η εφημερίδα Εβδομάς δεν παραγνωρίζει τις καλλιτεχνικές αρετές των δημιουργών τους (Πηγή 28). Η δε Παλιγγενεσία, δίπλα στα αρνητικά σχόλια περιγράφει και όσα θεωρεί θετικά στοιχεία κάθε προπλάσματος. Τα τελευταία αφορούν κυρίως την «εμπρέπουσαν περιβολήν», την «αξιοπρεπή» στάση και την επιτυχημένη έκφραση, ώστε να αποτυπώνεται «η ευγένεια του χαρακτήρος και η αριστοκρατική υπερηφάνεια, εφ’ η όντως διεκρίνετο ο μέγας της Αλβιώνος ποιητής», στοιχεία που κατά το έντυπο πληρούσε το πρόπλασμα του Μπονάνου, που ως «επαξίως ανταποκρινόμενον εις τον σκοπόν του ιδρυθησομένου μνημείου» άξιζε να κριθεί ως το καλύτερο (Πηγή 26).
Γενικότερα, οι αναφορές των δημοσιευμάτων, αφενός, στην περιορισμένη συμμετοχή των καλλιτεχνών στον διαγωνισμό και, αφετέρου, στις θεμελιώδεις ελλείψεις και τα ελαττώματα και των επτά προπλασμάτων, και εν γένει στην προχειρότητα διαπραγμάτευσης του θέματος -από τη σύλληψη της ιδέας έως και την απόδοσή της- δεν αποσκοπούσαν στην αμφισβήτηση των καλλιτεχνικών ικανοτήτων των δημιουργών αλλά στην επίκριση του υφιστάμενου διαγωνιστικού πλαισίου. Τόσο η περιορισμένη συμμετοχή των καλλιτεχνών όσο και η χαμηλή ποιότητα των έργων αποδίδονταν σε καθαρά οικονομικούς λόγους και στην αβέβαιη έκβαση του διαγωνισμού. Ελλείψει ενός υποστηρικτικού πλαισίου, με πρόβλεψη αμοιβής για τον κόπο και τον χρόνο που απαιτεί η φιλοτέχνηση γλυπτών ή τουλάχιστον χρηματικών βραβείων για τα καλύτερα έργα, οι καλλιτέχνες είτε απέφευγαν να συμμετάσχουν σε διαγωνισμούς είτε οδηγούνταν στην προχειρότητα, λόγω και του περιορισμένου χρόνου που είχαν για τη μελέτη του θέματος, τη σύλληψη της ιδέας και την εκτέλεση των έργων (Πηγές 26, 28). Η Εβδομάς φτάνει μάλιστα να προσομοιάσει τους καλλιτεχνικούς διαγωνισμούς με «τας μειοδοσίας προς ίδρυσιν δημοσίων καταστημάτων», ώστε ο καλλιτέχνης «ίσως μεν επιτύχη εν σχέσει προς τους αντιπάλους του, αλλά θα αποτύχη αφεύκτως εν σχέσει προς την ιδίαν του τέχνην, εν σχέσει προς τα άλλα έργα, άτινα ευτυχής και ουχί εξεζητημένη τω υπηγόρευσεν έμπνευσις» (Πηγή 28).
Τα αποτελέσματα του διαγωνισμού ανακοινώθηκαν στις 24 Ιουνίου του 1889, έξι μήνες μετά τη λήξη των Δ΄ Ολυμπίων. Η καθυστέρηση οφειλόταν σε ενστάσεις μελών του «Καλλιτεχνικού Συλλόγου Αθηνών» που αφορούσαν στην ακαταλληλότητα κάποιων προσώπων που αποτελούσαν την ελλανόδικο επιτροπή (Πηγές 6, 29). Το βραβείο των δύο χιλιάδων δραχμών κέρδισε το πρόπλασμα του Λ. Σώχου, καθώς κρίθηκε ως «το πλησιέστερον προς την ελληνικήν του Βύρωνος έννοιαν», και ως εκ τούτου «υπέρτερον των λοιπών επτά» -αν και «εν πολλοίς ελλιπές». Η Επιτροπή υπέδειξε λεπτομερείς διορθώσεις στον δημιουργό στην περίπτωση που το έργο θα επιλεγόταν να γίνει μνημείο. Το πρόπλασμα αναπαριστούσε τον φιλέλληνα ποιητή με ενδυμασία 13ου αιώνα, με ξίφος στο δεξί χέρι και ποιήματα στο αριστερό. Εκατέρωθεν του βάθρου δύο γυναικείες μορφές, η Ελλάδα και η ποίηση, με ανάταση των χειρών ευγνωμονούν τον Βύρωνα (Πηγή 25).
«Ο ανδριάς του Βύρωνος έμεινε μάρμαρο»
Στις 16 Φεβρουαρίου 1895 η εφημερίδα Ακρόπολις πληροφορεί το κοινό της ότι ο «εκ Παρισίων μεταφερθείς ανδριάς του Βύρωνος και της Ελλάδος μετά του υποδούλου Έλληνος, γλυπτικόν σύμπλεγμα κολοσσιαίον», έχει τοποθετηθεί προσωρινά σε αίθουσα του Ζαππείου, εν αναμονή της κατασκευής «ενταύθα» βάθρου στήριξης, με δαπάνες των κληρονόμων του αποθανόντος δωρητή Δημήτριου Σκυλίτση. Ως κατάλληλη θέση για το μνημείο στον κήπο του Ζαππείου σημειώνεται ότι «εξελέγη το δυτικόν αυτού μέρος, εγγύς του κατασκευασθέντος περιπτέρου παρά το ανακαλυφθέν επ’ εσχάτων ρωμαϊκόν μωσαϊκόν δάπεδον». Τα δε αποκαλυπτήρια προγραμματίζονταν για τις 7 του προσεχούς Απριλίου, επέτειο θανάτου του Βύρωνα, με την προϋπόθεση να έχει έως τότε ολοκληρωθεί το ανάλογου μεγέθους βάθρο (Πηγή 10). Δέκα ημέρες αργότερα, η ίδια εφημερίδα επανέρχεται στο θέμα, πληροφορώντας ότι «παρηγγέλθη ήδη το βάθρον» (Πηγή 11). Περισσότερο από προφανής ήταν η μετάθεση της ημερομηνίας των αποκαλυπτηρίων. «Ο ανδριάς του Βύρωνος έμεινε μάρμαρο», γράφει η εφημερίδα Σκριπ στις 25 Ιουνίου 1895, αναπαράγοντας κοινή φράση, και ενημερώνει για την απόφαση του βασιλιά να αποκαλυφθεί το μνημείο τον προσεχή Σεπτέμβριο. Στο μεταξύ -συνεχίζει ο αρθρογράφος-, ο «φιλέλλην ποιητής θα τιμωρηθή μένων κεκαλυμμένος ολόκληρο το καλοκαίρι» (Πηγή 12). Η «τιμωρία» έμελλε να παραταθεί μέχρι τις αρχές του επόμενου έτους, καθώς αποφασίστηκε να συνδεθεί η τελετή των αποκαλυπτηρίων με τους Ολυμπιακούς αγώνες, προκειμένου το γεγονός να λάβει διεθνή χαρακτήρα. Έως τότε το μνημείο βρισκόταν στη θέση του, στη συμβολή των οδών βασ. Αμαλίας και βασ. Όλγας, επιμελώς καλυμμένο με ελληνική σημαία και έπειτα με σανίδες (Πηγή 13), ώστε να παραμείνει αθέατο μέχρι τη στιγμή της επίσης αποκάλυψης.
Η τελετή των αποκαλυπτηρίων
Κατά την τελετή των αποκαλυπτηρίων, στη στολισμένη με μύρτα, ελληνικές και αγγλικές σημαίες εξέδρα, εκτός από τη βασιλική οικογένεια και τον υπασπιστή του βασιλιά Τιμολέοντα Βάσσο, ανέβηκαν ο πρωθυπουργός Θεόδωρος Δηλιγιάννης, ο Πρόεδρος της Βουλής Αλέξανδρος Ζαΐμης, καθώς και ο Αντιπρόεδρος Ρώμας, οι υπουργοί Εσωτερικών, Εξωτερικών, Δικαιοσύνης, Παιδείας, Στρατιωτικών και Ναυτικών, και ο πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας Sir Edwin Henry Egerton. Στην τελετή παρέστησαν, επίσης, βουλευτές, ένστολοι, ανώτατοι υπάλληλοι του κράτους και πλήθος κόσμου.
Η εφημερίδα Εστία κατηγόρησε τους οργανωτές για προχειρότητα, ανάρμοστη στον χαρακτήρα που έπρεπε να έχει λάβει η τελετή. Επεσήμανε, επίσης, τη βραχεία διάρκεια του τελετουργικού, χωρίς τη δέουσα επισημότητα με τη συνήθη πομπή και την ανάκρουση του εθνικού ύμνου, καθώς και την απουσία εκπροσώπων της διανόησης, του Πανεπιστημίου, πνευματικών κέντρων, επιστημονικών και φιλολογικών συλλόγων, σχολείων και του Τύπου, που δεν προσκλήθηκαν από τους διοργανωτές. Για τη ματαίωση της απαγγελίας του ποιήματος του Σαμαρτζίδη σημείωνε: «Ο δε βασιλεύς προφασισθείς αδιαθεσίαν απεστόμωσε και τον ορισθέντα υπό του δωρητού ποιητήν όπως προσφωνήση εμμέτρως τον Βύρωνα, εγκαινιασθείσης ούτω και της λογοκρισίας από της χθες παρ’ ημίν» (Πηγή 20).
Επετειακά
Το 1974, με αφορμή τη συμπλήρωση 150 χρόνων από τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα, ήρθαν στην Ελλάδα από τη Μεγάλη Βρετανία ο Πρόεδρος και μέλη της «Εταιρείας Βύρωνος» για να συμμετάσχουν στις εορταστικές εκδηλώσεις στη μνήμη του φιλέλληνα ποιητή. Πραγματοποιήθηκε κατάθεση στεφάνων στο μνημείο από τον υπουργό Πολιτισμού και Επιστημών Δημήτριο Τσάκωνα, τον Πρόεδρο της «Εταιρείας Βύρωνος» και άλλους επισήμους (Πηγές 30, 31). Στο πλαίσιο των εορτασμών, εγκαινιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη έκθεση έργων και κειμηλίων (όπλα, σπαθιά και ενδύματα) από τη ζωή του στην Ελλάδα, με τίτλο «Ο Λόρδος Βύρωνας στην Ελλάδα». Στα εγκαίνια της έκθεσης παρέστησαν ο υπουργός Πολιτισμού και Επιστημών και λόγο εκφώνησε ο Πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας στην Ελλάδα Ρόμπιν Χούπερ (Πηγή 32).
ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ / ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Προσωπογραφία του λόρδου Βύρωνα (1788-1824). Σχεδιαστής: George Sanders, χαράκτης: William Holl, εκδότης: A. Fullarton & Co., Λονδίνο – Παρίσι 1808, Γ.Α.Κ., Τεκμήριο 472, προσβάσιμο στο http://arxeiomnimon.gak.gr/search/resource.html?tab=tab02&id=567474 (ανάκτηση: 5/4/2019)
- Αντωνοπούλου Ζέτα, Τα γλυπτά της Αθήνας: Υπαίθρια Γλυπτική 1834 -2004, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα, 2003, σ. 37.
- εφ. Επιθεώρησις, αρ. φ. 7, 7/1/1888, σ. 2.
- εφ. Εβδομάς, αρ. φ. 2, 9/1/1888, σ. 3.
- εφ. Παλιγγενεσία, αρ. φ. 7126, 9/1/1888, σ. 3.
- Μερτύρη Αντωνία, Η καλλιτεχνική εκπαίδευση των νέων στην Ελλάδα (1836-1945), Αθήνα, ΚΝΕ/ΕΙΕ, 2000, σ. 246-248.
- Δελτίον της Εστίας, αρ. 590, 17/4/1888, σ.1.
- εφ. Εβδομάς, αρ. φ. 11, 12/3/1888, σ. 8.
- εφ. Καιροί, αρ. φ. 347, 29/12/1889, σ. 2.
- εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 4676, 16/2/1895, σ. 2.
- εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 4686, 26/2/1895, σ. 3.
- εφ. Σκριπ, αρ. φ. 98, 25/6/1895, σ. 1.
- εφ. Σκριπ, αρ. φ. 123, 5/1/1896, σ. 1-2.
- εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 5038, 19/2/1896, σ. 1.
- εφ. Νέα Εφημερίς, αρ. φ. 51, 20/2/1896, σ. 2-3,
- εφ. Πρωία, αρ. φ. 445, 20/2/1896, σ. 3.
- εφ. Σκριπ, αρ. φ. 168, 20/2/1896, σ. 1-2.
- Νομικός Ανδρέας, Τὰ κατὰ τὴν τελετὴν τῶν ἀποκαλυπτηρίων τοῡ ἀνδριάντος τοῡ Βύρωνος / προσφώνησις του αντιπροσώπου της οικογένειας Στεφάνοβικ Σκυλίτση, κ. Ανδρέου Νομικού. Ο επί τοις αποκαλυπτηρίοις του εν Ζαππείω χώρω ανδριάντος του Βύρωνος: απαγγελθέν ποιήμα υπό του Χριστοφ.Σαμαρτσίδου, τυπογραφείο χ.τ, χ.χ, προσβάσιμο στο http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/a/d/8/metadata-396-0000022.tkl
- εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 5039, 20/2/1896, σ. 1.
- εφ. Εστία, αρ. φ. 351, 20/2/1896, σ. 1.
- εφ. Καιροί, αρ. φ. 2580, 20/2/1896, σ. 1.
- Παλιγγενεσία, αρ. φ. 9878, 1/6/1896, σ. 2.
- Δ' Ολυμπιάς: Κατάλογος εκθετών και εκθεμάτων / Εκδιδόμενος εγκρίσει της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής της Δ' Ολυμπιάδος, Εστία, Αθήνα 1888, σ. 131-137, προσβάσιμο στο https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/3/e/7/metadata-441-0000007.tkl
- εφ. Εβδομάς, αρ. φ. 30, 23/7/1888, σ. 11.
- εφ. Εφημερίς, αρ. φ. 176, 25/6/1889, σ. 2.
- εφ. Παλιγγενεσία, αρ. φ. 7403, 29/11/1888, σ. 1-2.
- εφ. Εφημερίς, αρ. φ. 298, 24/10/1888, σ. 1-2.
- εφ. Εβδομάς, αρ. φ. 47, 19/11/1888, σ. 1-2.
- εφ. Καιροί, αρ. φ. 172, 7/7/1889, σ. 2.
- «Κατάθεση στεφάνων στο μνημείο του Λόρδου Βύρωνα στο Ζάππειο με αφορμή τη συμπλήρωση 150 χρόνων από τον θάνατό του», 1974, Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο ΕΡΤ, κωδ. τεκμ. D2461, Τ9330, (διάρκεια: 00:06:50:03 - 00:07:35:15), προσβάσιμο στο http://mam.avarchive.gr/portal/digitalview.jsp?get_ac_id=2461&thid=9330
- «Ο Υπουργός Πολιτισμού και Επιστημών ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΣΑΚΩΝΑΣ καταθέτει στεφάνι στο άγαλμα του Λόρδου ΒΥΡΩΝΑ στο Ζάππειο, σε εκδήλωση που πραγματοποιείται για την επέτειο των 150 ετών από το θάνατο του Λόρδου ΒΥΡΩΝΑ», Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο ΕΡΤ, κωδ. τεκμ.: 0000067514, χρον/γία: 19/4/1974, προσβάσιμο στο http://archive.ert.gr/67514/ , (τελευταία ενημέρωση: 2.2.2010 – ανάκτηση: 5.5.2018)
- «Εγκαίνια έκθεσης έργων και κειμηλίων με τίτλο “Ο Λόρδος Βύρωνας στην Ελλάδα” στο Μουσείο Μπενάκη», 19/4/1974, Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο ΕΡΤ, κωδ. τεκμ. D2461, Τ9328 (διάρκεια: 00:06:05:12 - 00:06:50:01), προσβάσιμο στο http://mam.avarchive.gr/portal/digitalview.jsp?get_ac_id=2461&thid=9330
ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ
- Σκιαδάς Ελευθέριος, «Η ΕΛΛΑΣ (ΣΤΕΦΕΙ) ΤΟΝ ΒΥΡΩΝΑ», στο http://mikros-romios.gr/%C2%AB%CE%B7-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CF%83-%CF%83%CF%84%CE%B5%CF%86%CE%B5%CE%B9-%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%B2%CF%85%CF%81%CF%89%CE%BD%CE%B1%C2%BB/ (ανάκτηση 6 Δεκεμβρίου 2017)
- «Η Ελλάς (στέφει) τον Βύρωνα - Greece crowns Byron», ιστ. Γλυπτά της Αθήνας, στο http://www.athenssculptures.com/2014/05/greece-crowns-byron.html?q=%CE%9A%CE%B1%CF%80%CE%BF%CE%B4%CE%AF%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%B1%CF%82 (ανάρτηση: χ.χ. - ανάκτηση: 16/3/2019)
- «Το γλυπτό "Η Ελλάς τον Βύρωνα" στην Αθήνα», ιστολόγιο Οδός Ελλήνων, στο http://odosell.blogspot.gr/2010/09/blog-post_01.html (ανάρτηση: 2/9/2010 – ανάκτηση: 16/3/2019)
end faq