Η Σύγκλητος του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών είχε αποφασίσει το 1869 να ανεγερθούν οι ανδριάντες του Ρήγα και του Κοραή στα Προπύλαια. Ωστόσο, ο πλούσιος ομογενής Γεώργιος Αβέρωφ προσφέρθηκε να χρηματοδοτήσει την ανέγερση των δύο ανδριάντων αλλά με τον όρο ο δεύτερος ανδριάντας να αναπαριστά τον πατριάρχη Γρηγόριο Ε΄ και όχι τον Κοραή. Το έργο ανατέθηκε στον τηνιακό γλύπτη Γεώργιο Φυτάλη. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1860, είχαν συσταθεί επιτροπές σε διάφορες πόλεις για τη συγκέντρωση συνδρομών  για την ανέγερση μνημείου για τον Γρηγόριο Ε΄, χωρίς αποτέλεσμα (Πηγή 5).

Ο μαρμάρινος ανδριάντας (από πεντελίσιο μάρμαρο) του Γρηγορίου Ε’ (ύψους 2.5 μ.) εδράζεται πάνω σε μαρμάρινο βάθρο. Η μορφή αποδίδεται κατ’ ενώπιον, με ελαφριά στροφή του κεφαλιού προς τα δεξιά, μακριά μαλλιά και γενειάδα. Ο Γρηγόριος φέρει την πλήρη ιερατική στολή του και με το αριστερό του χέρι κρατάει την ποιμαντορική ράβδο, ενώ έχει απλωμένο προς τα εμπρός το δεξί του χέρι, σε μια στάση ευλογίας του πλήθους όπου στρέφει και το βλέμμα του. Στο αριστερό πόδι που προβάλλεται προς τα εμπρός διακρίνεται το σκοινί του μαρτυρίου του.

Τα στοιχεία του κεφαλιού, της γενειάδας και του σχοινιού τείνουν προς μια πιο ρεαλιστική απόδοση, ενώ η χειρονομία, σε συνδυασμό με το εκφραστικό πρόσωπο και την πληθωρικότητα της ενδυμασίας προσδίδουν μια θεατρικότητα (Πηγή 10). Ο γλύπτης επέλεξε να παραστήσει τον πατριάρχη κατά την τελευταία του ιεροτελεστία στο Πατριαρχείο (Πηγή 3). Ο ανδριάντας χαρακτηρίζεται σύμφωνα με τις αρχές του κλασικισμού από την ισορροπία των όγκων και τοποθετήθηκε στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου, στην αριστερή πλευρά της πρόσοψης, συμμετρικά με τον ανδριάντα του Ρήγα Φεραίου, η τοποθέτηση του οποίου είχε προηγηθεί (1871).

Ο γλύπτης επέλεξε να παραστήσει τον πατριάρχη κατά την τελευταία του ιεροτελεστία στο Πατριαρχείο (Πηγή 3). Ο ανδριάντας χαρακτηρίζεται σύμφωνα με τις αρχές του κλασικισμού από την ισορροπία των όγκων και τοποθετήθηκε στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου, στην αριστερή πλευρά της πρόσοψης, συμμετρικά με τον ανδριάντα του Ρήγα Φεραίου, η τοποθέτηση του οποίου είχε προηγηθεί (1871).

Το 1871, με την ευκαιρία της επετείου των πενήντα χρόνων από την Επανάσταση, είχε γίνει και η μετακομιδή των οστών του πατριάρχη από την Οδησσό, με τελετή που οργανώθηκε στην Αθήνα στις 25 Απριλίου 1871 (Πηγή 7). Η τριετής καθυστέρηση της ολοκλήρωσης του έργου αποδόθηκε στις έρευνες του γλύπτη για τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά του πατριάρχη, ωστόσο ο γλύπτης χρησιμοποίησε ως πρότυπο το γνωστό πορτρέτο υπό την κατοχή του Ξαβιέ Λάνδερερ (Βαυαρός καθηγητής χημείας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1809-1885). Η καθυστέρηση πιθανότερα οφείλεται σε φόρτο παραγγελιών, σε τεχνικά προβλήματα, στις αντιδράσεις που προκάλεσε η ανέγερση του ανδριάντα του Ρήγα, ή ακόμα και στην αγωνία του Φυτάλη να ξεπεράσει τη διάκριση που έλαβε το 1862 ο Ιωάννης Κόσσος για τη φιλοτέχνηση της προτομής του πατριάρχη (Πηγή 6). Ο Φυτάλης είχε φιλοτεχνήσει και μια μαρμάρινη προτομή του πατριάρχη ως πρόπλασμα για τον ανδριάντα η οποία είχε βραβευτεί σε διεθνή διαγωνισμό (Πηγή 8). Η τελετή των αποκαλυπτηρίων έγινε με κάθε επισημότητα στις 25 Μαρτίου 1872 (Πηγές 17-19). Tον πανηγυρικό λόγο εκφώνησε ο πρύτανης Ευθύμιος Καστόρχης (Πηγή 3) και στη συνέχεια ο ποιητής Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879) απήγγειλε το ποίημα Ο ανδριάς του αοιδίμου Γρηγορίου του Ε’ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, που είχε συνθέσει για τα αποκαλυπτήρια κατόπιν παραγγελίας από τον πρύτανη (Πηγή 1). Το ποίημα του Βαλαωρίτη επικρίθηκε έντονα κυρίως για τη δημοτική του γλώσσα. Κριτική επίσης ασκήθηκε στον γλύπτη, γιατί ο Φυτάλης δεν επέλεξε να παραστήσει τον πατριάρχη στις τελευταίες του στιγμές, πριν τον απαγχονισμό του (Πηγή 3). Τέλος επικρίθηκε και το επίγραμμα του ανδριάντα, αλλά και η επιλογή της φιλοτέχνησης του Γρηγορίου Ε’ τόσο ως ιδέα και ως καλλιτεχνική σύλληψη στο Πανεπιστήμιο (Πηγή 2).

ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟΥ

1.  (μπροστινή όψη) ΕΥΣΕΒΙΗΝ ΣΠΕΙΡΩΝ ΠΑΤΡΙΟΥΣ ΤΕ ΛΟΓΟΥΣ ΙΕΡΑΡΧΗΣ/ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΧΡΙΣΤΩι ΠΑΤΡΗΙι ΕΗι ΤΕ ΕΒΙΩ/ ΚΑΤΘΑΝΕ Δ ΩΣ ΕΒΙΩ ΜΙΜΗΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΥ ΑΝΑΚΤΟΣ/ ΨΥΧΗΝ ΔΟΥΣ ΠΡΟΦΡΟΝΩΣ ΛΥΤΡΟΝ ΥΠΕΡ ΠΟΛΕΩΝ/ ΤΟΥΔ ΑΡΑ ΜΟΥΣΑΩΝ ΟΙΚΟΥ ΠΑΡΟΣ ΙΔΡΥΤΑΙ ΕΙΚΩΝ/ ΗΔ ΕΝΙΕΙΣΑ ΝΟΟΥ ΖΗΛΟΝ ΕΟΥ ΠΡΟΠΟΛΟΙΣ  [ ΓΙΑ ΝΑ ΣΠΕΙΡΕΙ ΤΗΝ ΕΥΣΕΒΕΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΩΝ ΠΑΤΕΡΩΝ Ο ΙΕΡΑΡΧΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ ΤΟΥ ΚΑΙ ΕΖΗΣΕ ΚΑΙ ΠΕΘΑΝΕ, ΚΑΙ ΟΣΟ ΖΟΥΣΕ (ΗΤΑΝ) ΜΙΜΗΤΗΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΧΡΙΣΤΟΥ ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΠΡΟΘΥΜΑ ΤΗΝ ΨΥΧΗ ΤΟΥ, (ΑΠΟΤΕΛΕΣΕ) ΛΥΤΡΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ ΕΔΩ ΕΠΟΜΕΝΩΣ ΣΤΟΝ ΟΙΚΟ ΤΩΝ ΜΟΥΣΩΝ ΤΟΠΟΘΕΤΕΙΤΑΙ ΑΥΤΗ ΕΔΩ Η ΕΙΚΟΝΑ ΓΙΑ ΝΑ ΕΜΦΥΣΗΣΕΙ ΤΟ ΖΗΛΟ ΤΟΥ ΔΙΚΟΥ ΤΟΥ ΝΟΥ ΣΤΟΥΣ ΘΕΡΑΠΟΝΤΕΣ] το επίγραμμα συνέταξε ο καθηγητής Φίλιππος Ιωάννου (Πηγή 2) (αμέσως παρακάτω) ΙΔΡΥΘΗ ΑΝΑΛΩΜΑΣΙ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΒΕΡΩΦ ΤΟΥ ΕΞ ΗΠΕΙΡΟΥ/ ΕΤΕΙ ΑΩΟΒ  
2.  (πλάγια μεσημβρινή όψη) ΑΝΗΓΕΡΘΗ/ ΠΡΥΤΑΝΕΥΟΝΤΟΣ ΕΥΘΥΜΙΟΥ ΚΑΣΤΟΡΧΗ

ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Πληροφοριακά στοιχεία αρχειακών φωτογραφιών μνημείου

Εικόνα 1      

Μαρμάρινος ανδριάντας του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε'. 'Έργο του γλύπτη Γεωργίου Φυτάλη, ανεγέρθηκε το 1872 δαπάνη του Γεωργίου Αβέρωφ. Βρίσκεται στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών, χρονολογία: 1960 δεκαετία, Αρχείο – Συλλογή: ΠΑΠΑΔΗΜΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΙ ΦΡΑΓΚΙΑ, ΕΛΕΝΗ, κωδ. τεκμ.: DP02.01.10, προσβάσιμο στο: http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/DP02.01.10.JPG:8080/LSelia/images_View/DP02.01.10.JPG [ανάκτηση: 9/1/2019]

Εικόνα 2

Μαθητική παρέλαση 25ης Μαρτίου, κατάθεση στεφάνων, χρονολογία: 24/3/1957, Αρχείο – Συλλογή: ΠΡΑΚΤΟΡΕΙΟ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΦΩΤΟΡΕΠΟΡΤΕΡ, κωδ. τεκμ.:03.5.248.73, προσβάσιμο στο: http://archives.elia.org.gr:8080/LSelia/images_View/03.5.248.73.JPG [ανάκτηση: 9/1/2019]