ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Τελετή αποκαλυπτηρίων

Στα αποκαλυπτήρια, παρέστησαν εκ μέρους της Κυβέρνησης οι υπουργοί των Στρατιωτικών Θεμιστοκλής Σοφούλης, Ναυτικών Δημήτριος Μπότσαρης, Εθνικής Οικονομίας Παναγής Βουρλούμης και Γεωργίας Κωνσταντίνος Σπυρίδης. Παρέστησαν, επίσης, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Χρυσόστομος, ιεράρχες, ανώτεροι αξιωματικοί του στρατού και του στόλου, βουλευτές, Γερουσιαστές και άλλοι αξιωματούχοι. Από πλευράς αμερικανών επισήμων παρόντες ήταν ο επιτετραμμένος των Ηνωμένων Πολιτειών Φίσερ, ο Γενικός Πρόξενος στην Ελλάδα Λιλάν Β. Μόρρις, η κόρη τιμώμενου φιλέλληνα S.G. Howe, Mod Howe Elliot, και ο εγγονός του λοχαγός Χολ, ο Επαμεινώνδας Δήμας ή Δημόπουλος, μέλος της εξερευνητικής αποστολής Μπερντ στον Νότιο Πόλο, ο αρχηγός των αμερικανών εκδρομέων και πρώην αρχηγός του ελληνικού τμήματος της Λεγεώνας «Γεώργιος Ντιλμπόη» Ιωάννης Σφακιανός, καθώς και ο διοικητής του τμήματος της οργάνωσης των λεγεωνάριων της Αθήνας και πρόεδρος της επιτροπής ανέγερσης του μνημείου Κάλλας, και μέλη της εν Αθήναις οργάνωσης. Παρίσταντο, επίσης, όλοι οι εκδρομείς λεγεωνάριοι και πλήθος κόσμου.

Μετακίνηση μνημείου και ανέγερση στήλης προς τιμήν αμερικανών πολιτικών και διπλωματών, υποστηρικτών της ελληνικής ανεξαρτησίας

Κατά τη μετακίνηση του μνημείου στις 11 Οκτωβρίου 2000, επί δημαρχίας Δημήτρη Αβραμόπουλου, στήθηκαν -σε απόσταση κάποιων μέτρων- αριστερά και δεξιά του μνημείου δύο μαρμάρινες χαμηλές πινακίδες (Πηγή 1). Η στήλη στην αριστερή πλευρά του μνημείου είναι αφιερωμένη σε εννέα αμερικανούς πολιτικούς και διπλωμάτες που τάχθηκαν υπέρ της ελληνικής ανεξαρτησίας:
WILLIAM G. WASHINGTON / GEORGE WILSON AND JAMES WILLIAMS / REV. JOHN HILL / MARY REYNOLDS / ALBERT GALLATIN / Col. NATHANIEL ROCHESTER / DAVEZAC / JAMES MADISON

Στην άλλη πινακίδα αναγράφεται:

ΕΤΟΠΟΘΕΤΗΘΗ ΕΠΙ ΔΗΜΑΡΧΙΑΣ / ΔΗΜ. Λ. ΑΒΡΑΜΟΠΟΥΛΟΥ / 11-10-2000

Η επιλογή του ρήματος «ετοποθετήθη» και βεβαίως η εγχάραξη της ανωτέρω επιγραφής σε ξεχωριστή πινακίδα δεν καθιστά σαφές στον επισκέπτη του χώρου αν το περιεχόμενο της πινακίδας αφορά στη μετακίνηση του ανεγερθέντος το 1930 μνημείου των αμερικανών φιλελλήνων του 1821 ή στη μεταγενέστερη στήλη με τα εννέα ονόματα αμερικανών φιλελλήνων, η οποία εγκαινιάστηκε επί δημαρχίας Δ. Αβραμόπουλου. Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που δήμαρχος, εσκεμμένως ή μη, εμφανίζεται να παρεμβαίνει στη διαμόρφωση της ιστορικής μνήμης μέσω ενός μνημείου. Ανάλογη είναι η περίπτωση της προτομής του Σατοβριάνδου που επανατοποθετήθηκε επί δημαρχίας Νικήτα Κακλαμάνη.

Η Αμερικανική Λεγεώνα

Η Αμερικανική Λεγεώνα ιδρύθηκε τον Μάρτιο του 1919 στο Παρίσι από απόμαχους της αμερικανικής εκστρατευτικής δύναμης που συμμετείχε στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Σύμφωνα με την εφημερίδα Ακρόπολις, βασική επιδίωξη της οργάνωσης ήταν η αλληλεγγύη μεταξύ όλων των μαχητών του αμερικανικού στρατού, ανεξαρτήτως εθνικότητας, και η βελτίωση της θέσης τους. Γενικός αρχηγός της οργάνωσης ήταν ο John Joseph Pershing (13 Σεπτεμβρίου 1860 - 15 Ιουλίου 1948), αρχιστράτηγος των Ηνωμένων Πολιτειών στο δυτικό μέτωπο κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Οι λεγεωνάριοι συνέρχονταν τακτικά σε συνελεύσεις και μία φορά τον χρόνο όλα τα τμήματα αντιπροσωπεύονταν διά πληρεξουσίων σε γενική συνέλευση. Στις συνελεύσεις εξετάζονταν η προσωπική πρόοδος των μελών και τυχόν ανάγκη για παροχή βοήθειας σε κάποια από αυτά, αλλά και η πρόοδος της αμερικανικής συμπολιτείας, ενώ συζητούνταν τα μέσα καταπολέμησης του κομμουνισμού. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Ακρόπολις, οι κατά τόπους λεγεώνες αποτελούσαν «εγγύησιν της εθνικής ακεραιότητος των Ηνωμένων Πολιτειών και του πληθυσμού της και τον συνδετικόν κρίκον όλων των φυλών που εγαλβανίθησαν από την αμερικανικήν πρόοδον» (Πηγή 28). Το 1930, οι κατά τόπους οργανώσεις των λεγεωνάριων αριθμούσαν περίπου 3 εκατομμύρια μέλη, ενώ οι ελληνικής καταγωγής λεγεωνάριοι της Αμερικής, με αρχηγό τον Κασσαβέτη, ξεπερνούσαν τις 60.000. Το Τμήμα Αθηνών ιδρύθηκε το 1927 από ομογενείς της Αμερικής που είχαν συμμετάσχει στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο και επέστρεψαν στην Ελλάδα με τη μηνιαία πολεμική σύνταξη, παροχή της αμερικανικής κυβέρνησης για τις υπηρεσίες τους στα μέτωπα του πολέμου. Διοικητικά, υπαγόταν στην Περιφερειακή Διοίκηση Department of France, μεταξύ 30 ακόμη ευρωπαϊκών τμημάτων. Σύμφωνα με το καταστατικό ίδρυσης του τμήματος, σκοπός της οργάνωσης ήταν η διεκδίκηση των δικαιωμάτων των μελών της, η προώθηση δεσμών συναδελφοσύνης μεταξύ τους, καθώς και η προβολή των ιδανικών του φιλελευθερισμού και της δικαιοσύνης. Μέσα από ποικίλες δραστηριότητες, ψυχαγωγικές, φιλανθρωπικές και κοινωνικές, ο αριθμός των μελών του τμήματος αυξήθηκε κατακόρυφα. Το 1939 αγοράστηκε κτήριο στην οδό Τζιραίων 9, που αποτέλεσε την έδρα του τμήματος Αθηνών. Ακολούθησε η δημιουργία τμημάτων σε Τρίπολη, Πάτρα, Θεσσαλονίκη και Χανιά. Το 2010 το ακίνητο της οδού Τζιραίων δωρίστηκε στο Ίδρυμα Αλληλεγγύης του δήμου Αθηναίων και το Αρχείο της οργάνωσης Αθηνών, με ακραίες ημερομηνίες 1926-2009, περιήλθε στο Ιστορικό Αρχείο του Δήμου Αθηναίων. Περιλαμβάνει την αλληλογραφία της οργάνωσης, έγγραφα διοικητικού και οικονομικού χαρακτήρα, καθώς και φωτογραφίες, αντικείμενα και αταξινόμητα τεκμήρια. Το υλικό αποτελείται από 161 τόμους και 64 αρχειακά κουτιά με λυτά έγγραφα (πηγές 29-31).

Πανηγυρικές εκδηλώσεις της Αμερικανικής Λεγεώνας Αθηνών στο πλαίσιο των εορτασμών της Εκατονταετηρίδας του ελληνικού κράτους

Με πρωτοβουλία του τμήματος Αθηνών της Αμερικανικής Λεγεώνας, σε συνεργασία με έλληνες ομογενείς από τα τμήματα της Αμερικής, οργανώθηκαν πανηγυρικές εκδηλώσεις στην Αθήνα για τις 30 και 31 Αυγούστου 1930, στο πλαίσιο των εορτασμών για την Εκατονταετηρίδα του ελληνικού κράτους. Οι εκδηλώσεις συνδέθηκαν με οργανωμένη μαζική αναχώρηση περίπου 1200 αμερικανών και ελληνοαμερικανών λεγεωνάριων, απόμαχων του Α' Παγκόσμιου πολέμου, καθώς και εκδρομέων με προορισμό την Αθήνα, και περιλάμβαναν τη θεμελίωση του κτηρίου της Αμερικανικής Λεγεώνας Αθηνών, τα αποκαλυπτήρια του μνημείου των Αμερικάνων Φιλελλήνων του 1821 και επίσημη τελετή στο Παναθηναϊκό Στάδιο κατά την οποία θα παραδίδονταν σημαίες και ιστορικά έγγραφα, δωρεά των αμερικανών Κυβερνητών και δημάρχων στην ελληνική κυβέρνηση για τα εκατό χρόνια ύπαρξης του ελληνικού κράτους (Πηγή 11).

Η ανταπόκριση της αμερικανικής συμπολιτείας στο κάλεσμα της ομογένειας υπήρξε εντυπωσιακή, καθώς 48 σημαίες από ισάριθμες Πολιτείες και πολλά έγγραφα παραδόθηκαν στην επιτροπή των εκδρομέων. Εν όψει δε της μαζικής αναχώρησης των -εν τέλει- 300 εκδρομέων και 200 απόμαχων του Α' Παγκοσμίου πολέμου, ο Εθνικός Κήρυξ δημοσιεύει καθημερινά επιστολές Κυβερνητών και δημάρχων πόλεων των Ηνωμένων Πολιτειών με ευχετήριους χαιρετισμούς προς την ελληνική κυβέρνηση για τα εκατό χρόνια ανεξάρτητου βίου της χώρας, καθώς και μηνύματα φιλίας και συνεργασίας των δύο λαών (Πηγές 11-12). Επιπλέον, πριν από την αναχώρηση των εκδρομέων με το σύγχρονο υπερωκεάνιο Saturnia, ο δήμαρχος Νέας Υόρκης, Τζέημς Γουόκερ, παρέθεσε επίσημη δεξίωση σε όλους τους επιβαίνοντες, απόμαχους και μη. Στην αποχαιρετιστήρια τελετή είχαν προσκληθεί και συμμετείχαν με σημαίες και λάβαρα όλα τα ελληνικά σωματεία της πόλης. Το πρόγραμμα περιλάμβανε ομιλία του δημάρχου και παράδοση στην αρμόδια επιτροπή ευχετήριας επιστολής προς τον έλληνα πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο, καθώς και λήψη ταινιών ομιλούντος κινηματογράφου με σκοπό να προβληθούν στην Αθήνα κατά τη διάρκεια των εκεί εορτών (Πηγές 13-15).

Τα ξημερώματα της 28ης Αυγούστου 1930, η άφιξη του Saturnia στον Πειραιά χαιρετίστηκε με ιδιαίτερη επισημότητα. Υδροπλάνα του πολεμικού Ναυτικού έκαναν θεαματικές πτήσεις πάνω από το πλοίο και στην προκυμαία η φιλαρμονική του δήμου Πειραιά παιάνιζε τους εθνικούς ύμνους των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής και της Ελλάδας. Η τελετή υποδοχής των λεγεωνάριων και των υπόλοιπων εκδρομέων πραγματοποιήθηκε σε αίθουσα του πλοίου, παρουσία εκπροσώπων της Κυβέρνησης και του υπουργείου Στρατιωτικών, ανώτερων αξιωματικών του στρατού και του στόλου, εκπροσώπων των δημοτικών αρχών Πειραιά και Αθήνας, καθώς και μελών της τοπικής οργάνωσης της Αμερικανικής Λεγεώνας. Εκπρόσωποι της επιτροπής υποδοχής και των αφιχθέντων αντάλλαξαν προσφωνήσεις και χαιρετισμούς σε κλίμα συγκίνησης (Πηγές 16-21).

Οι εκδρομείς παρέμειναν στην Αθήνα μία εβδομάδα. Τη δεύτερη μέρα παραμονής τους επισκέφθηκαν το Εθνολογικό Μουσείο, την Ακρόπολη και το Αρχαιολογικό Μουσείο (Πηγή 22), και συμμετείχαν μαζικά στις μεγάλες εκδηλώσεις των επόμενων ημερών, το πρόγραμμα των οποίων είχε καθοριστεί από τον υπουργό Στρατιωτικών και το προεδρείο της Αμερικανικής Λεγεώνας Αθήνας. Με απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου η Κυβέρνηση συμμετείχε με εκπροσώπους της σε όλες τις εκδηλώσεις που ξεκίνησαν νωρίς το πρωί της 30ης Αυγούστου με δοξολογία από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο. Στις 9.30 π.μ. πραγματοποιήθηκε η τελετή θεμελίωσης του κτηρίου της Αμερικανικής Λεγεώνας Αθηνών, επί των οδών Ρηγίλλης και Λυκείου, στον χώρο που είχε παραχωρηθεί στην οργάνωση από την ελληνική κυβέρνηση. Στην τελετή παρέστησαν οι υπουργοί Σοφούλης, Μπότσαρης και Βουρλούμης, οι στρατηγοί Μανέτας και Σπυρόπουλος, ο πρόξενος των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής Μόρις, λεγεωνάριοι, αντιπρόσωποι δήμων και πλήθος κόσμου. Με την άφιξη των επισήμων έγινε ο καθιερωμένος αγιασμός από τον Αρχιεπίσκοπο και ακολούθησαν ομιλίες από τον πρόξενο της Αμερικής και τον γραμματέα της Αμερικανικής Λεγεώνας Αθηνών Ράπτη, με αναφορές στην ελληνοαμερικανική φιλία και συνεργασία. Μετά την ανάγνωση του πρακτικού της ανέγερσης, ο υπουργός των Στρατιωτικών Θεμιστοκλής Σοφούλης έθεσε τον θεμέλιο λίθο, μαρμάρινο κιβώτιο με νομίσματα και το αναγνωσθέν πρακτικό, ενώ η μπάντα παιάνιζε τον ελληνικό και αμερικανικό ύμνο (Πηγές 2, 4, 6-8, 23). Τις δαπάνες κατασκευής του «Μεγάρου της Ειρήνης» -υπολογισμένες περί τα 15 εκατομμύρια δραχμές- επρόκειτο να καλύψει το τμήμα Αμερικανικής Λεγεώνας Αθηνών με έρανο μεταξύ των μελών της οργάνωσης ανά τον κόσμο (Πηγή 4).

Το απόγευμα της ίδιας μέρας τελέστηκαν με ανάλογη επισημότητα τα αποκαλυπτήρια του μνημείου των Αμερικανών Φιλελλήνων του 1821 (βλ. παραπάνω) και την Κυριακή 31 Αυγούστου, στις 5 μ.μ.,  πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επισημότητα εορτή στο Παναθηναϊκό στάδιο κατά την οποία ο αρχηγός των εκδρομέων Ιωάννης Σφακιανός παρέδωσε στον αντιπρόσωπο της ελληνικής κυβέρνησης υπουργό Στρατιωτικών Θεμιστοκλή Σοφούλη τις 48 σημαίες ισάριθμων Πολιτειών της Αμερικής, καθώς και τα ιστορικά έγγραφα, που μεταφέρθηκαν ως δωρεά των αμερικανών Κυβερνητών και δημάρχων στο ελληνικό κράτος για τα εκατό χρόνια ύπαρξής του. Στην είσοδο του σταδίου και εντός του γηπέδου είχαν παραταχθεί τάγματα ευζώνων. Πριν από την τελετή παράδοσης, υπό τους ήχους των φιλαρμονικών της φρουράς Αθηνών και του Δήμου, καθώς και της μπάντας του Ναυτικού, πραγματοποιήθηκε παρέλαση των λεγεωνάριων με τις δωρισμένες σημαίες, με επικεφαλής δύο αμερικανικές και δύο ελληνικές σημαίες. Από ελληνικής πλευράς απονεμήθηκαν στα μέλη της Λεγεώνας αναμνηστικά μετάλλια και η εκδήλωση ολοκληρώθηκε με την αναπαράσταση της Θυσίας του Αβραάμ (Πηγές 4, 5, 24-26).

Εκμαγείο μορφής Dr Samuel Gridley Howe από το μνημείο των Αμερικανών Φιλελλήνων του 1821

Με την υπ’ αριθμόν 2080/6-12-2018 πράξη του Δημοτικού Συμβουλίου Αθηναίων εγκρίθηκε η δημιουργία εκμαγείου της μορφής του φιλέλληνα γιατρού Samuel Gridley Howe από το μνημείο των Αμερικανών Φιλελλήνων του 1821 για λογαριασμό του Δημοτικού Λιμενικού Ταμείου Αίγινας (Πηγή 27)

ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ / ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αντωνοπούλου Ζέτα, Τα γλυπτά της Αθήνας: Υπαίθρια Γλυπτική 1834 -2004, Εκδόσεις Ποταμός, Αθήνα, σ. 81, 145.
2. εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 570, 30/8/1930, σ. 7.
3. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5606, 1/9/1930, σ. 4.
4. εφ. Έθνος, αρ. φ. 5742, 30/8/1930, σ. 8.
5. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5607, 2/9/1930, σ. 1
6. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5622, 17/9/1930, σ. 4
7. εφ. Πατρίς, αρ. φ. 888, 31/8/1930, σ. 7.
8. εφ. Πρωία, αρ. φ. 1689, 31/8/1930, σ. 7.
9. εφ. Έθνος, αρ. φ. 5745, 2/9/1930, σ. 6.
10. Πρακτικά συνεδριάσεων Συγκλήτου Πανεπιστημίου Αθηνών, συν. 60/26-8-1930, σ. 1, προσβάσιμο στο https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/el/browse/3857#contents
11. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5573, 30/7/1930, σ. 5.
12. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5580, 6/8/1930 έως και αρ.φ. 5592, 18/8/1930.
13. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5582, 8/8/1930, σ. 5.
14. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5586, 12/8/1930, σ. 4.
15. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5588, 14/8/1930, σ. 5.
16. εφ. Έθνος, αρ. φ. 5740, 28/8/1930, σ. 7.
17. εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 569, 29/8/1930, σ. 7.
18. εφ. Εμπρός, αρ. φ. 12.376, 29/8/1930, σ. 4.
19. εφ. Πατρίς, αρ. φ. 886, 29/8/1930, σ. 7.
20. εφ. Πρωία, αρ. φ. 1687, 29/8/1930, σ. 5.
21. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5617, 12/9/1930, σ. 4, 5.
22. εφ. Πρωία, αρ. φ. 1688, 30/8/1930, σ. 2.
23. εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 567, 27/8/1930, σ. 8.
24. εφ. Εθνικός Κήρυξ, αρ. φ. 5621, 16/9/1930, σ. 4
25. εφ. Εσπερινή, αρ. φ. 9907, 30/8/1930, σ. 6.
26. εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 572, 1/9/1930, σ. 7.
27. ΑΔΑ: 68ΧΒΩ6Μ-ΤΩ7 – «Έγκριση δημιουργίας εκμαγείου από το Δημοτικό Λιμενικό Ταμείο Αίγινας, της ανάγλυφης μορφής του Dr. Samuel Gridley Howe, από το Μνημείο των Αμερικανών Φιλελλήνων, που ανήκει στη δικαιοδοσία του Δήμου Αθηναίων», πρόσβαση στο https://diavgeia.gov.gr/decision/view/68%CE%A7%CE%92%CE%A96%CE%9C-%CE%A4%CE%A97

28. εφ. Ακρόπολις, αρ. φ. 568, 28/8/1930, σ. 1, 6.

29. Αρχείο Αμερικανικής Λεγεώνας Αθήνας, Ιστορικό Αρχείο Δήμου Αθηναίων, κωδικός: GR HA - CA – AML, στο https://www.cityofathens.gr/istorikoarxeio/node/16
30. Κοκιασμένου Πόπη, Η Αμερικανική Λεγεώνα κι εγώ. Αθήνα, 2016.
31. Σιώτας Δ., (σημείωμα) Συνοπτική Παρουσίαση ιστορικού της Αμερικανικής Λεγεώνας Αθηνών, 2010.

ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ

• «Μνημείο του τμήματος Αθηνών της Αμερικάνικης Λεγεώνος - Memorial of the American Legion Athens Post», ιστ. Γλυπτά της Αθήνας, προσβάσιμο στο http://www.athenssculptures.com/2014/05/monument-in-athens-of-american-legion.html  (ανάκτηση: 10/4/2019) 

end faq