Ο οικουμενικός πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ παριστάνεται μετωπικά με τους ώμους καλυμμένους από το ράσο που πέφτει με πολλές πτυχώσεις. Φορά επανωκαλύμαυχο και φέρει σταυρό κρεμασμένο στον λαιμό. Επειδή η αρχική πρόθεση του γλύπτη Ιωάννη Κόσσου ήταν να αποδώσει την προτομή σε μεγάλο μέγεθος, χρησιμοποίησε για καθαρά στατικούς λόγους την τετράγωνη βάση όπως και το ορθογώνιο στήριγμα από πίσω. Με τις επιλογές αυτές δίνεται έμφαση στη στατική τετράγωνη μετωπικότητα της προτομής (Πηγή 1). Η προτομή του Γρηγορίου Ε’ είναι η μία από τις δύο προτομές του μνημειακού συνόλου που βρίσκεται στους εξώστες του Πανεπιστημίου Αθηνών, που φέρει την υπογραφή του Κόσσου.

Ως προς τον εικονογραφικό τύπο ο γλύπτης ακολούθησε εκείνον της «κατ’ ιδέαν» προσωπογραφίας που βρισκόταν στην κατοχή του Βαυαρού καθηγητή της χημείας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, Ξαβέριου Λάνδερερ (1809-1885), η οποία «ανακαλύφθηκε» και έγινε πλατιά γνωστή στις αρχές της δεκαετίας του 1860. Η εντύπωση που προκάλεσε η φανταστική αυτή προσωπογραφία οδήγησε τον Γ. Π. Αγγελόπουλο, ανιψιό του Πατριάρχη, να πάρει πρωτοβουλίες για τη δημιουργία μιας σειράς έργων για τον Γρηγόριο.

Σκοπός του Αγγελόπουλου, ίλαρχου του ιππικού, ήταν να προχωρήσει στη χαλκογράφηση της φωτογραφίας και να την πουλήσει για την ενίσχυση του ταμείου των χηρών και των ορφανών του στρατού (Πηγή 2). Στο πλαίσιο αυτό, ανέθεσε στον Κόσσο το 1861 τη δημιουργία μιας προτομής και ο γλύπτης προχώρησε στη δημιουργία τριών αντιγράφων. Και στα τρία αντίγραφα ο Κόσσος δεν δεσμεύτηκε από το πρότυπο της προσωπογραφίας  του Λάνδερερ. Έμεινε πιστός στο γενικό σχήμα, αλλά για να τονίσει την ιερατικότητα και τη δύναμη της προσωπικότητας του Γρηγορίου, παρέκαμψε την τάση της νεοκλασικής τέχνης για απόδοση ενότητας και συνέχειας της επιφάνειας και επέλεξε την περίτεχνη επεξεργασία του προσώπου με την απόδοση ρυτίδων, πυκνών φρυδιών και σγουρών, καλοδουλεμένων βοστρύχων στη γενειάδα (αν και στην προτομή του Πανεπιστημίου δεν παρατηρείται η ίδια φροντίδα στις λεπτομέρειες συγκριτικά με τα άλλα αντίγραφα) (Πηγή 1).

Ο Κόσσος συμμετείχε με ένα από τα τρία αντίγραφα της προτομής στη Διεθνή Έκθεση του Λονδίνου το 1862 και το έργο του αποκόμισε θετικά σχόλια για την καλλιτεχνική του αξία. Στην Ελλάδα ωστόσο η προτομή δεν αντιμετωπίστηκε ως έργο τέχνης, καθώς οι πολιτικές συγκυρίες, με την έξωση του Όθωνα τον Οκτώβριο του 1862 δημιούργησαν άλλες συνθήκες. Με τις πολιτικές αυτές εξελίξεις ορισμένες μορφές του ’21 απέκτησαν τη σημασία συμβόλου και ανάμεσα σ’ αυτές ήταν και το πρόσωπο του Πατριάρχη. Ενδεικτικό του πνεύματος του μεγαλοϊδεατισμού εκείνης της εποχής είναι και το ποίημα από πέντε τετράστιχα που έγραψε ο Αλέξανδρος Σούτσος (1803-1863) για την προτομή, το οποίο καταλήγει: «Προτομή του Γρηγορίου τήρει λύπην βαθυτάτην,/ Έως ου την νέαν Ρώμην αναλάβεις στυλοβάτην,/ Και εις την υποταγήν/ Την διθάλασσόν της γην!» (Πηγή 1).

ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟΥ

ΓΕΝΙΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΡΟΤΟΜΩΝ

ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Πληροφοριακά στοιχεία αρχειακών φωτογραφιών μνημείου

Πηγή εικόνας: Ανώνυμος, Προσωπογραφία Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ (εικόνα στην κατοχή του καθηγητή Ξ. Λάνδερερ), Πανδώρα, τχ. 265, 1-4-1861, σ. 15.