Γεννήθηκε στην Άνδρο από επιφανή οικογένεια του νησιού το 1784. Αδελφή του ήταν η λόγια Ευανθία Καΐρη. Ο Καΐρης σπούδασε σε σημαντικά κέντρα του ελληνικού διαφωτισμού: στην Ακαδημία των Κυδωνιών με δάσκαλο τον Βενιαμίν Λέσβιο, στη Σχολή της Πάτμου όπου δίδασκε ο Δανιήλ Κεραμεύς και στη Σχολή της Χίου, όπου είχε δασκάλους τον Αθανάσιο Πάριο και τον Δωρόθεο Πρώιο. Το 1801 χειροτονήθηκε διάκονος, άλλαξε το βαφτιστικό του όνομα από Θωμάς σε Θεόφιλος και έφυγε για το εξωτερικό όπου συνέχισε τις σπουδές του. Παρακολούθησε μαθήματα φυσικομαθηματικών και φιλοσοφίας στην Πίζα και το 1807 συνέχισε τις σπουδές του στο Παρίσι όπου συνδέθηκε με τον Αδαμάντιο Κοραή. Το 1810 επέστρεψε στις Κυδωνίες για να αναλάβει την Ακαδημία, όμως προτίμησε να διδάξει στην Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. Επέστρεψε το 1812 στις Κυδωνιές, όπου με την αναχώρηση του Βενιαμίν Λεσβίου είχαν δημιουργηθεί ιδεολογικές αντιθέσεις, και παρέμεινε μέχρι την έναρξη της Επανάστασης. Το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία από τον Αριστείδη Παπά και τον Απρίλιο 1821 πέρασε με 100 μαθητές του στα Ψαρά και μετά στην Άνδρο υψώνοντας τη σημαία της Επανάστασης. Πολέμησε στην εξέγερση του Ολύμπου και εκλέχτηκε πληρεξούσιος της Άνδρου σε πολλές εθνοσυνελεύσεις. Στις 12 Ιανουάριου 1828 εκφώνησε λόγο στην Αίγινα για την άφιξη του Καποδίστρια, στον οποίο εξέφρασε την ελευθεροφροσύνη του. Την ίδια περίοδο αποφάσισε την ίδρυση Ορφανοτροφείου στο νησί του∙ για το σκοπό αυτό ταξίδεψε στην Ιταλία, Γαλλία, Αγγλία, Αυστρία, Κάτω Ρωσία, Μολδαβία και Κωνσταντινούπολη προκειμένου να συγκεντρώσει χρηματικές εισφορές, και εν τέλει ίδρυσε το Ορφανοτροφείο το 1835. Την ίδια χρονιά, ο Καΐρης αρνήθηκε να λάβει τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος που του πρόσφερε ο Όθωνας εκφράζοντας την αποδοκιμασία του για την αυταρχική και αντισυνταγματική διακυβέρνηση των Βαυαρών (1835). Για τον ίδιο λόγο αρνήθηκε και την έδρα της Φιλοσοφίας στο νεοϊδρυθέν Πανεπιστήμιο Αθηνών (1837). Στο Ορφανοτροφείο της Άνδρου λειτούργησε και σχολείο στο οποίο δίδασκε ο Καΐρης μαθηματικά, φιλολογία, φιλοσοφία και αστρονομία.
Μέχρι το 1839 ανέπτυξε τις φιλοσοφικές και φυσιογνωστικές του θεωρίες και το δικό του θρησκευτικό σύστημα που το ονόμασε «Θεοσέβεια». Η Ιερά Σύνοδος τον κάλεσε σε απολογία κατηγορώντας τον ως αρνητή και αρχηγό μιας άλλης θρησκείας εναντίον της χριστιανικής (23-10-1839). Ο Καΐρης αρνήθηκε να απολογηθεί εμμένοντας στο δικαίωμα της ελευθερίας της συνείδησης και γνώμης του∙ εκτοπίστηκε στη Μονή Ευαγγελιστρίας στη Σκιάθο όπου έμεινε υπό άθλιες συνθήκες τέσσερις μήνες. Το 1840, επειδή εξασθένησε η υγεία του, μεταφέρθηκε στη Θήρα σε διετή απομόνωση. Το 1842 αναγκάστηκε να φύγει από την Ελλάδα και πήγε στο Λονδίνο όπου έμεινε δυο χρόνια. Μετά την ψήφιση του Συντάγματος (1844) και την κατοχύρωση του δικαιώματος της ελευθερίας της συνείδησης, επέστρεψε στην Άνδρο και στο Ορφανοτροφείο του που το συντηρούσε με εισφορές κυρίως των Άγγλων. Όμως κατηγορήθηκε πάλι ως αιρεσιάρχης και καταδικάστηκε σε δυο χρόνια φυλάκιση στις φυλακές της Σύρου όπου και απεβίωσε στις 10 Ιανουαρίου 1853. Λίγες μέρες αργότερα ο Άρειος Πάγος τον απάλλαξε από τις κατηγορίες που τον βάραιναν.
Ο Καΐρης ήταν οπαδός του φιλελεύθερου χριστιανισμού, όπως εκφράστηκε από τον Λαμενναί ο οποίος ήταν εναντίον κάθε κατάχρησης της εξουσίας είτε κοσμικής είτε πνευματικής. Επίσης επηρεάστηκε από τη γερμανική φιλοσοφία και κυρίως από τον Σέλινγκ, τον ιδεαλιστικό ανθρωπισμό και την πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου. Όσον αφορά τον «Θεοσεβισμό», καταργούσε τον Τριαδικό Θεό και την αποκάλυψη ως ενανθρώπιση του Λόγου του Θεού∙ η Αποκάλυψη για τον Καΐρη ήταν προσωπική και μυστικιστική. Ο Θεοσεβισμός είχε κοινωνικές προεκτάσεις, ήταν ένας τρόπος ζωής, με δικές του επινοήσεις λατρείας, εορτές, ύμνους, προσευχές ακόμη και ημερολόγιο. Ο Καΐρης συνέγραψε φιλοσοφικά βιβλία, «Γνωστική», «Στοιχεία Φιλοσοφίας» κ.α. Σχετικά με τη Θεοσέβεια έγραψε τέσσερα βιβλία: «Θεοσεβών Προσευχή», «Επιτομή της θεοσεβικής διδασκαλίας και ηθικής», «Διαγωγή Θεοσεβούς» και «Θεοσεβών προσευχαί και ιερά άσματα». Στον τομέα των φυσιογνωστικών επιστημών άφησε σε χειρόγραφη μορφή τη «Φυσική» και την «Πραγματεία Ποσοτικής».
ΠΗΓΕΣ
«Θεόφιλος Καΐρης», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τ.4, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1991, σ. 204-206.
Γιάννης Καράς, Θεόφιλος Καΐρης. Ο επιστήμονας, ο φιλόσοφος, ο αιρετικός: Μια εξέχουσα μορφή των νεοελληνικών γραμμάτων, Αθήνα, Gutenberg, 2013.