Το μνημείο αποτελείται από ψηλή μαρμάρινη ναϊσκόμορφη στήλη (πλάτους 1,5 μ. και ύψους 2,5 μ.) και εδράζεται σε βάθρο με τρείς αναβαθμούς. Τέσσερις κίονες στις γωνίες με επίκρανα και βάσεις υποστηρίζουν το περιστύλιο και το οριζόντιο γείσο. Ολόκληρο το μνημείο επιστέφεται με σαρκοφάγο από τηνιακό μάρμαρο, λίγο στενότερη από το πλάτος του ναΐσκου, που έχει επίπεδο κάλυμμα και ανάγλυφη διακόσμηση σε όλες τις πλευρές. Την μπροστινή και την πίσω πλευρά κοσμούν τρεις ανάγλυφες λεπτομέρειες με γιρλάντες από κισσόφυλλα, δεμένες με κορδέλες στις άκρες, που συγκρατούνται στα πλάγια από τέσσερις συνολικά ασπιδίσκους. Το μοτίβο επαναλαμβάνεται και στις πλάγιες όψεις με μια μόνο γιρλάντα. Πάνω στη σαρκοφάγο αναπαύεται κοιμώμενο μεγαλόσωμο λιοντάρι από λευκό μάρμαρο. Στη μια όψη της στήλης απεικονίζεται σε έξεργο ανάγλυφο μια ημίγυμνη γυναικεία μορφή σε φυσικό μέγεθος, η Ελλάδα (ή η Ερμούπολη), γονατιστή με την πλάτη στραμμένη στον θεατή, ντυμένη με αρχαιοπρεπές ένδυμα με πτυχώσεις, δεμένο στη μέση της, αφήνοντας γυμνό το άνω μέρος του κορμού της. Στηρίζεται στο δεξί της γόνατο και στο αριστερό της πέλμα, αποκαλύπτοντας τα γυμνά πέλματα. Η κόμμωσή της είναι περίτεχνη. Τα μαλλιά της είναι δεμένα σε κότσο στο πίσω μέρος της κεφαλής της, από τον οποίο ξεφεύγουν δυο βόστρυχοι στην πλάτη. Τα υπόλοιπα συγκρατούνται με ταινία και πλαισιώνουν επιμελώς το πρόσωπο, καταλήγοντας στην κορυφή σε δυο καλαίσθητους σχηματισμούς. Η γυναίκα με το αριστερό χέρι κρατά κλαδί δάφνης και με το δεξί χαράσσει επίγραμμα που είχε συνθέσει ο καθηγητής του πανεπιστημίου Αθηνών Φίλιππος Ιωάννου (Πηγή 1). Η γλυπτική σύνθεση του Γεώργιου Βιτάλη κινείται στο πνεύμα του κλασικισμού, το οποίο εκφράζεται κατεξοχήν από τη γυναικεία μορφή με την πλαστικότητα στην κόμμωση, στις πτυχώσεις του ενδύματος και στη μυολογία της πλάτης. Επίσης, η σαρκοφάγος με το λιοντάρι και η διαμόρφωση του ναϊσκόμορφου πλαισίου είναι ενταγμένα στο κλίμα της νεοελληνικής γλυπτικής του β΄ μισού του 19ου αιώνα (Πηγή 1).
ΑΚΡΙΒΗΣ ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ [ΠΕΡΙΟΧΗ] Ερμούπολη, προαύλιος χώρος του ναού του Αγίου Νικολάου. |
Η ιδέα να εκφρασθεί «δια μνημείων η ευγνωμοσύνη του έθνους προς τους συντελεστές της ελευθερίας» πρωτοδιατυπώθηκε το 1829 στο Η΄ ψήφισμα της Δ΄ Εθνοσυνέλευσης στο Άργος, που συντάχθηκε υπό τις οδηγίες του Ιω. Καποδίστρια. Όλα τα επόμενα σχέδια για Ηρώο της Επανάστασης βασίστηκαν σε αυτή τη συλλογιστική (Πηγή 2). Η ιδέα για την ανέγερση ενός μνημείου στην Ερμούπολη προς τιμήν των αγωνιστών που συμμετείχαν στην Ελληνική Επανάσταση διατυπωνόταν συχνά στον τύπο και στις συζητήσεις του δημοτικού συμβουλίου. Στα μέσα του 19ου αιώνα, η πόλη βρισκόταν σε οικονομική, κοινωνική και πνευματική άνθηση, συνθήκη που επέτρεπε τον σχεδιασμό δημόσιων έργων (Πηγή 3).
Η πρώτη απόφαση για την ανέγερση μνημείου είχε ληφθεί το 1843, σε συνδυασμό με τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου αλλά η ιδέα δεν υλοποιήθηκε (Πηγή 18). Νέα απόφαση ελήφθη από το Δημοτικό Συμβούλιο στις 16 Ιανουαρίου 1858 επί δημαρχίας Αμβροσίου Δαμαλά και με πρωτοβουλία του προέδρου του Δημοτικού Συμβουλίου Ζ. Βούρου. Στο παρακάτω απόσπασμα από τα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου Ερμουπόλεως αναφέρεται η απόφαση για την ανέγερση δημοσία δαπάνη ενός μνημείου σε κάποιο λόφο της Ερμούπολης για τους αγωνιστές Έλληνες και φιλέλληνες, των οποίων τα οστά παρέμειναν άταφα σε περιοχές που δεν είχαν περιληφθεί στο ελληνικό κράτος:
«Το δημοτικόν συμβούλιον ακροασάμενον του Προέδρου, προτείναντος ότι αποδεικνύει την προς τας Α.Α.Μ.Μ. αφοσίωσιν της πόλεως ταύτης […] συνάδει δε και προς τα οφειλόμενα εις αδελφούς απαγχονισθέντας, σφαγιασθέντας και πέσοντας υπέρ πίστεως και πατρίδος […] ατάφους μένοντας, άμα δε και χρησιμεύει οίον διαθήκη προς τους απογόνους ημών, η δημοτική δαπάνη, επί του υπέρ την πόλιν λοφίσκου, μαρμαρόκτιστος ανέγερσις αξίου της Ερμουπόλεως μνημείου, […] το χρέος το οφειλόμενον προς τους μάρτυρας ημών Έλληνας και φιλέλληνας, ων τα οστά άταφα κείνται εν γη Ελληνική μεν αλλά δούλη. […] θέλομεν κοσμήσει την υφ’ ημών ανεγερθείσαν και οικισθείσαν πόλιν δια μνημείου αφθίτου […] τον δε καταπλέοντα ξένον ερωτώντα περί του υπέρ την πόλιν ιδρυμένου περιφανούς μνημείου, πληροφορούντες ότι ίδρυται ατάφων ηρώων […]» (Πηγή 4).
Η ιδέα της ανέγερσης ενός μνημείου για τους άταφους αγωνιστές της Επανάστασης στην Ερμούπολη μόλις το 1858 θεωρήθηκε πρωτοποριακή από μελετητές όπως ο Δρακάκης ο οποίος τη συνδέει με την ανέγερση των μνημείων του Άγνωστου Στρατιώτη μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Για τον λόγο αυτό ο Δρακάκης ονομάζει το μνημείο «του άταφου αγωνιστή», ονομασία που ωστόσο δεν χρησιμοποιήθηκε την εποχή κατασκευής του μνημείου (Πηγή 3). Στην πραγματικότητα, μνημεία-κενοτάφια πεσόντων υπήρχαν τον 19ο αιώνα, όπως για παράδειγμα το μνημείο των Ιερολοχιτών στο Πεδίο του Άρεως, των οποίων η σύλληψη ήταν πολύ διαφορετική από τα μνημεία του Άγνωστου Στρατιώτη (Πηγή 18).
Η περιοχή που αποφασίστηκε για την ανέγερση του μνημείου ήταν ο λόφος Δήλι και προτάθηκαν δυο σχέδια για το μνημείο· το ένα είχε τη μορφή «Μαυσωλείου» και το άλλο «Ηρώου» (Πηγή 5). Η επιτροπή για το «Ηρώο» είχε προτείνει το μνημείο να ήταν (αρχαίος) ναός και στο εσωτερικό του να τοποθετούνταν κενοτάφιο. Ο ναός, δωρικού ρυθμού, θα ακολουθούσε το αρχιτεκτονικό σχέδιο του ναού του Θησείου με τη διαφορά ότι θα χρησιμοποιούνταν ως υλικό κατασκευής εντόπια πέτρα και θα εφαρμόζονταν κάποιες παραλλαγές (Πηγές 6, 7). Η ιδέα αυτή, αν και υπήρχαν τα σχέδια, έμεινε ανεκπλήρωτη μέχρι το 1871, όταν το ζήτημα της ανέγερσης του μνημείου επανήλθε στο δημοτικό συμβούλιο με την αφορμή της συμπλήρωσης των 50 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Προτάθηκε κάποιος «διακεκριμένος» μηχανικός ή αρχιτέκτονας να αναλάβει τον σχεδιασμό του μνημείου και τα απαιτούμενα χρηματικά ποσά να αντληθούν από τον εμπορικό κόσμο της Σύρου και τους ομογενείς (Πηγή 8). Τόσο στον λόγο του Δημάρχου Δ. Βαφειαδάκη τον Απρίλιο 1871 στο Δημοτικό Συμβούλιο όσο και στην επιστολή του Νομάρχη γίνεται αναφορά για την κατασκευή ενός «αρχαιοπρεπούς μνημείου» και ενός ναού (Πηγή 8, 9). Ωστόσο, ο ναός αυτή τη φορά θα ήταν χριστιανικός ορθόδοξος, σύμφωνα με το αίτημα του Αρχιεπισκόπου Σύρου και Κυκλάδων από το 1870. Ο Αρχιεπίσκοπος αιτούνταν την κατασκευή εκκλησίας στον λόφο Δήλι για την ανάγκη εκκλησιασμού των χριστιανών της μικρής απομακρυσμένης συνοικίας Βροντάδο (Πηγή 10). Πράγματι ο θεμέλιος λίθος του ναού τέθηκε τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων το 1873. Ο ναός της Αναστάσεως του Σωτήρος συνδέθηκε με την «Ανάσταση του Έθνους» καθώς στον περίβολο θα υπήρχε κενοτάφιο (Πηγή 11) και θα ανεγείρετο και το μνημείο των αγωνιστών της Επανάστασης.
Τα σχέδια για την κατασκευή «Ηρώου» στη Σύρο ανέλαβε ο Ε. Τσίλλερ. Τον Ιούλιο 1872 είχε προτείνει έναν αρκετά πολυδάπανο σχεδιασμό συνολικού ύψους 809.650 δρχ. Το αρχικό σχέδιο του μνημείου ήταν σε ιωνικό ρυθμό με υλικό κατασκευής αποκλειστικά το μάρμαρο. Το Ηρώο, ύψους 35 μ., θα είχε 8 βάσεις στις οποίες θα τοποθετούνταν «άγαλμα παριστάνον Νίκην». Η ζωοφόρος της εξωτερικής στοάς θα παρίστανε ολόκληρη την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης. Στο εσωτερικό, καθώς τον πόλεμο τον διαδέχεται η ειρήνη, ο Τσίλλερ πρότεινε να υπάρχει μεγάλη εικόνα της ειρήνης και η εσωτερική ζωοφόρος να παριστάνει τα έργα της ειρήνης, την πρόοδο του εμπορίου, της βιομηχανίας και των επιστημών (Πηγή 12).
Το σχέδιο του Τσίλλερ δεν υλοποιήθηκε, ενδεχομένως για οικονομικούς λόγους, άλλωστε την ίδια περίοδο αποφασίστηκε και η κατασκευή του Δημαρχείου (1876), σε σχέδια του ίδιου. Στις 26 Μαΐου 1880 στη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου επανήλθε το ζήτημα της ανέγερσης του Ηρώου∙ «ο νομομηχανικός» Τριανταφυλλίδης και ο δημοτικός αρχιτέκτονας Δημ. Ελευθεριάδης αποφάνθηκαν για την καταλληλότητα του χώρου στον λόφο Δήλι αντίκρυ της πρόσοψης του Ναού της Αναστάσεως. Η επιτροπή για το «Ηρώο» αποτελούνταν από τους Γ. Βουτσινά, Ν. Παπαδάμ και Γ. Ποσειδώνα και αποφάνθηκε να ανατεθεί η κατασκευή του μνημείου στον Γ. Βιτάλη εφόσον ανήκε ανάμεσα στους «διαπρεπέστερους» Έλληνες καλλιτέχνες και ήταν επίσης ο μόνος που ήταν εγκατεστημένος στην Ερμούπολη (Πηγή 13). Ο Βιτάλης ζήτησε και τη γνώμη του Τσίλλερ για τον σχεδιασμό του μνημείου (Πηγή 1, 3, 14). Το συνολικό κόστος ανήλθε στις 16.000 δρχ. (Πηγή 15).
Τον Μάρτιο 1887 διατυπώθηκαν αντιρρήσεις από την επιτροπή σχετικά με τον χώρο ανέγερσης του μνημείου. Ο λόφος στο Δήλι θεωρήθηκε ακατάλληλος καθώς ο ναός είχε καλύψει όλον τον χώρο και η περιοχή ήταν αρκετά απομακρυσμένη, με αποτέλεσμα το μνημείο να μην είναι ορατό από τους κατοίκους και τους επισκέπτες της Σύρου. Προτάθηκε ως νέος χώρος η πλατεία Μωραϊτίνη αντίκρυ του εργοστασίου Χρυσού (Πηγή 16). Παρά τις διαφωνίες, εντέλει το μνημείο τοποθετήθηκε στον λόφο Δήλι και τα αποκαλυπτήριά του έγιναν στις 29. 6. 1887. Στο μνημείο τοποθετήθηκαν και τα οστά «δυο αγωνιστών Ιεραρχών», του Πλάτωνος Φραγκιάδη, μητροπολίτη Χίου και του Δανιήλ Κοντούδη (Πηγή 17). Τα οστά του Πλάτωνος Φραγκιάδη είχαν μεταφερθεί στη Σύρο από τις Οινούσες το 1858 και φυλάσσονταν μέχρι τότε στον μητροπολιτικό ναό της Ερμούπολης (Πηγή 18).
Οι περιπέτειες του μνημείου συνεχίστηκαν όταν το Δημοτικό Συμβούλιο ζήτησε τη μεταφορά του, ύστερα από βανδαλισμό (το δάκτυλο της γυναικείας μορφής έσπασε από λιθοβολισμό). Στα τέλη 1888 ή, κατά τον Δρακάκη, το 1896 μεταφέρθηκε στη νέα θέση που βρίσκεται μέχρι σήμερα, στον κήπο του ναού του Αγ. Νικολάου, αφού αφαιρέθηκαν τα οστά του μητροπολίτη Χίου (τοποθετήθηκαν στον ναό της Αναστάσεως για να μεταφερθούν πάλι στις Οινούσες το 1924) και ορισμένες από τις βαθμίδες που μείωσαν το ύψος του κατά 2 μ. (Πηγές 1, 3, 14, 18).
ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟΥ
Στην μπροστινή όψη της στήλης, όπως το παρατηρεί σήμερα ο θεατής, η γυναικεία μορφή χαράσσει το επίγραμμα:
ΔΟΥΛΕΙΗΝ ΣΤΥΓΕΡΗΝ ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΦΟΝΟΝ ΑΙΜΑΤΟΕΝΤΑ
ΦΕΥΓΟΝΤΕΣ ΠΟΛΕΜΟΥ ΗΜΕΤΕΡΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ
ΠΟΛΛΩΝ ΕΚ ΠΟΛΕΩΝ ΟΙ ΜΕΝ ΜΟΓΙΣ ΕΞΕΣΑΩΘΕΝ
ΣΥΡΟΝ ΤΟΥΣ Δ ΑΡΑ ΠΡΙΝ ΜΟΙΡΑ ΚΕΙΧΕΝ ΘΑΝΑΤΟΥ
ΟΘΜΑΝΙΚΗΙ ΥΠΟ ΧΕΙΡΙ ΤΑΦΟΣ Δ ΟΥΔΕΙΣ ΕΚΑΛΥΨΕΝ
ΙΜΕΡΤΗΣ ΦΘΙΜΕΝΟΥΣ ΕΙΝΕΚ ΕΛΕΥΘΕΡΙΗΣ
ΤΟΥΣ Δ ΟΛΟΦΥΡΟΜΕΝΟΙ ΚΕΝΟΝ ΕΙΣΑΜΕΘ ΕΝΘΑΔΕ ΣΗΜΑ
ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΦΙΣΙΝ ΟΙ ΝΑΙΟΜΕΝ ΕΡΜΟΠΟΛΙΝ
ΕΓΕΝΕΤΟ ΤΟ ΗΡΩΙΟΝ ΤΟΔΕ ΕΤΕΙ ΑΠΟ ΧΡΙΣΤΟΥ ΑΙΩΠ
Στη βάση της μπροστινής όψης στην κάτω δεξιά πλευρά που είναι χαραγμένο το όνομα του γλύπτη και η χρονολογία ανάληψης ή κατασκευής του έργου.
Γ. ΒΙΤΑΛΗΣ ΕΠΟΙΕΙ 1880
ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ
Πληροφοριακά στοιχεία αρχειακών φωτογραφιών μνημείου
Φωτογραφία του μνημείου του Άταφου Αγωνιστή στον κήπο του Ναού Αγ. Νικολάου, χ.χ.
Πηγή: Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ
Σε ελεύθερη μετάφραση το επίγραμμα αποδίδεται ως εξής: αφού ξέφυγαν από τη σκληρή δουλεία και τον αιματηρό φόνο του πολέμου οι πατέρες μας προερχόμενοι από πολλές πόλεις, άλλοι μόλις και μετά βίας έφτασαν στη Σύρο, τους άλλους πρωτύτερα τους συνάντησε η μοίρα του θανάτου από χέρι οθωμανικό, τάφος όμως κανείς δεν κάλυψε αυτούς που χάθηκαν για την ποθητή ελευθερία. Αυτούς θρηνώντας, ιδρύσαμε εδώ με δημόσια δαπάνη κενοτάφιο γι’ αυτούς, εμείς που κατοικούμε στην Ερμούπολη (Πηγή 1).
ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ / ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Τζαβελοπούλου Κατερίνα, «Γεώργιος Βιτάλης: το μνημείο του άταφου αγωνιστή στην Ερμούπολη», Τετράδια Εξωμεριάς Τήνου, τ. Ι, Αθήνα, 2009, σ. 7-14.
- Μαρκάτου Θεοδώρα, «Οι προτάσεις για πανελλήνιο ηρώο του εικοσιένα (1830-1930)», Μνήμων, Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού, τ. 17, 1995, σ. 38.
- Δρακάκης Ανδρέας, Το πρώτον μνημείον του άταφου αγωνιστού, Ανάτυπον εκ της επετηρίδος της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών, τ. Α΄, Αθήνα, 1960.
- «Συνεδρίασις Δημοτικού Συμβουλίου Ερμουπόλεως», 16/1/1858, Απ. 351, «2α Ηρώο 1859», φφ 99, Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Επιστολή Διευθύνσεως Μηχανικού Ερμουπόλεως», 30/3/1858, αρ.344, «2α Ηρώο 1859», φφ 99, Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Πρακτικόν της επί του Ηρώου Επιτροπής», 29/4/1858, «2α Ηρώο 1859», φφ 99, Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Επιστολή – ακριβές αντίγραφον», 10/5/1858, «2α Ηρώο 1859», φφ 99, Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Επιστολή Νομάρχη Κυκλάδος προς Δημ. Ερμουπόλεως», 8/5/1871, «έγγραφα περί μνημείου», Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Λόγος Δημάρχου προς το Δημοτικόν Συμβούλιον Ερμουπόλεως», 22/4/1871, «έγγραφα περί μνημείου», Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Επιστολή Αρχιεπισκόπου Σύρου και Τήνου», 29/10/1870, «έγγραφα περί μνημείου», Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Ο Δήμαρχος Ερμουπόλεως προς τους πολίτας», 24/12/1873, «Ναός Αναστάσεως Θεμελίωση», φφ.96, Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Ανεργερθησόμενον Ηρώο εν Σύρω – Περιγραφή», 17/7/1872, «Δημοτικά Έργα 14 – Ανέγερση Ηρώου από τον Ε. Τσίλλερ», 1872, Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Ερμουπόλεως – Συνεδρίασις ΜΔ», 26/5/1880, «έγγραφα περί μνημείου», Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- Τραυλός Ιωάννης – Κόκκου Αγγελική, Ερμούπολη, η δημιουργίας μιας νέας πόλης στη Σύρο στις αρχές του 19ου αιώνα, Αθήνα, Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 1980, σ. 203-205.
- «Επιστολή Νομάρχη Κυκλάδος προς Δημ. Ερμουπόλεως», 3/7/1880, «έγγραφα περί μνημείου», Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Έκθεσις προς το Δημοτικόν Συμβούλιον Ερμουπόλεως», 19/3/1887, «έγγραφα περί μνημείου», Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- «Ο Δήμαρχος Ερμουπόλεως προς τους πολίτας», 25/6/1887, «Ανέγερση Ηρώου στο Λόφο Δήλι 1886-1887,αλληλογραφία Δημάρχου», φφ 111, Δημοτικό Αρχείο Ερμουπόλεως, ΓΑΚ Ν. Κυκλάδων.
- Χριστίνα Κουλούρη, Φουστανέλες και χλαμύδες. Ιστορική μνήμη και εθνική ταυτότητα 1821-1930, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, 2020, σ. 248-250.
ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ
end faq