Η ιδέα να ανεγερθεί στο Μεσολόγγι Τύμβος για όσους αγωνίστηκαν και πέθαναν κατά τη διάρκεια των δυο πολιορκιών και της Εξόδου ανήκε στον Κυβερνήτη της Ελλάδας Ιω. Καποδίστρια, ο οποίος λίγες μέρες μετά την απελευθέρωση της πόλης εξέδωσε την απόφαση 12449  (14 Μαΐου 1829), με την οποία όριζε την περισυλλογή των οστών των αγωνιστών και την εναπόθεσή τους σε μνημείο (Πηγή 1, 2). Η απόφαση αποτυπώθηκε σε εγχάρακτη πλάκα που τοποθετήθηκε στον Κήπο των Ηρώων σε περισσότερα από 160 χρόνια αργότερα, το 1993.

Στις 28 Δεκεμβρίου 1829 υπογράφτηκε το πρόγραμμα του διαγωνισμού για το μνημείο του Μεσολογγίου από τον Γραμματέα Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Ν. Χρυσόγελο. Στον διαγωνισμό συμμετείχε ο Λύσανδρος Καυταντζόγλου, ο οποίος τον Μάρτιο 1830 έστειλε το σχέδιό του στον Ιω. Καποδίστρια από τη Ρώμη που σπούδαζε. Το αρχικό σχέδιο πρέπει να έμοιαζε με θολωτό τάφο σύμφωνα με τα σχέδια που κατέθεσε αργότερα ο ίδιος καλλιτέχνης για το Πανελλήνιο Ηρώο, τα οποία στηρίχθηκαν πάνω στον αρχικό σχεδιασμό του Τύμβου των αγωνιστών του Μεσολογγίου με κάποιες παραλλαγές (Πηγή 3). Τον Οκτώβριο 1830 ο Καποδίστριας επισκέφτηκε το Μεσολόγγι μαζί με τον συνταγματάρχη οχυροποιό Βαρώνο Σχωμβούργο, ο οποίος υπέδειξε ως κατάλληλο χώρο για την ανέγερση του μνημείου τον χώρο που ήταν ο τάφος του Μάρκου Μπότσαρη και άλλων αγωνιστών κοντά στους δυο μικρούς ναούς του Αγ. Νικολάου και της Παναγίας (Πηγή 4). Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το θέμα της ανέγερσης μνημείου στο Μεσολόγγι καθυστέρησε, μέχρι την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από τον Όθωνα, ενώ τα σχέδια του αρχικού μνημείου που είχε προτείνει ο Λ. Καυταντζόγλου δεν χρησιμοποιήθηκαν.

ΑΚΡΙΒΗΣ ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ [ΠΕΡΙΟΧΗ] Κήπος των Ηρώων. Μεσολόγγι

Το 1837 αποφασίστηκε η συγκέντρωση των οστών των αγωνιστών και η μεταφορά τους στον ναό του Αγ. Παντελεήμονος. Παράλληλα είχαν ξεκινήσει και οι προεργασίες για την κατασκευή του Τύμβου για τα οστά των αγωνιστών (Πηγή 1) και είχε εκδηλωθεί ενδιαφέρον για τη μεταφορά στο Μεσολόγγι της «Κόρης της Ελλάδας», ταφικού μνημείου για τον Μάρκο Μπότσαρη, που είχε φιλοτεχνήσει ο γνωστός Γάλλος γλύπτης David d’Angers το 1827 (Πηγή 5). Στις 18 Οκτωβρίου 1838, με την παρουσία του Όθωνα και της Αμαλίας έγινε λειτουργία στο ναό του Αγ. Παντελεήμονα και πραγματοποιήθηκε συμβολική ανακομιδή των οστών των πεσόντων με επίσημη πομπή και εναπόθεσή τους στον Τύμβο, καθώς ταυτόχρονα έγιναν και τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Μ. Μπότσαρη μέσα στον Κήπο των Ηρώων. Ο θεμέλιος λίθος του Τύμβου τοποθετήθηκε από τον Όθωνα το 1838 όμως τα οστά «ετάφησαν εις μέγαν σωρόν» και ξεκίνησαν οι εργασίες για την λιθοδομημένη βάση του Τύμβου. Ο Τύμβος το 1838 ήταν ένας αδιαμόρφωτος σωρός από οστά σκεπασμένα με χώματα (Πηγή 1).

Το 1858 ο χώρος άρχισε να διαμορφώνεται σε Κήπο, με  δενδρύλλια και άνθη που έστελναν από την Αθήνα η Αμαλία και ο Όθωνας, οι οποίοι δώρισαν και το μαρμάρινο λιοντάρι που τοποθετήθηκε στο πάνω μέρος του Τύμβου, όταν ολοκληρώθηκε (Πηγή 3). Σύμφωνα με τα Ελληνικά Χρονικά, μέχρι το 1859 οι εργασίες για τον Τύμβο δεν είχαν ολοκληρωθεί και καθυστερούσαν λόγω οικονομικής δυσπραγίας και αδιαφορίας της κεντρικής Κυβέρνησης, ενώ προωθούνταν η ιδέα για την ανέγερση του Πανελλήνιου Ηρώου στην Αθήνα. Τον Απρίλιο 1859 τελέστηκε το «παρά των αρμοδίων αρχών εγκριθέν και καθιερωθέν των […] πεσόντων εγχωρίων Μεσολογγιτών και των λοιπών Ελλήνων και φιλελλήνων μνημόσυνον», όμως σύμφωνα με το άρθρο «τα τεθαμμένα […] ιερά οστά των πεσόντων […] είναι σκεπασμένα με ολίγα τούβλα και χώμα», ενώ οι Κυβερνήσεις εμπόδιζαν τους Μεσολογγίτες να ανεγείρουν το Ηρώο με δικά τους έξοδα με την πρόφαση ότι «δεν καταδέχεται το έθνος να δαπανήση το Μεσολόγγι δια το νεκροταφείον των Εθνικών Πατέρων» (Πηγή 6). Το 1861, σύμφωνα με το άρθρο των Ελληνικών Χρονικών για το μνημόσυνο, φαίνεται να έχουν ολοκληρωθεί οι εργασίες του Τύμβου, «εντός του κήπου των Ηρώων […] παρά τω πολυανδρίω μνημείω των προμάχων του Μεσολογγίου», ενώ είχαν ήδη ξεκινήσει οι εργασίες για την ανέγερση του μνημείου του Βύρωνα (Πηγή 7). Η ολοκλήρωση του Τύμβου τοποθετείται ανάμεσα στα 1860-1861. Το 1898 τοποθετήθηκε ο μαρμάρινος σταυρός αφιέρωμα των βασιλέων Γεωργίου Α΄ και της Όλγας. Η μαρμάρινη πλάκα με το εγχάρακτο επίγραμμα σε αρχαϊκή γραφή του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Δημήτριου Σεμιτέλου (Πηγή 1) πρέπει να τοποθετήθηκε αργότερα, στη δεκαετία του 1930. Σε φωτογραφία που υπάρχει στο έντυπο της επιτροπής για την εκατονταετηρίδα της Εξόδου του Μεσολογγίου (1926), ο Τύμβος των Πεσόντων απεικονίζεται με τζάμι (Πηγή 8), όπως και στην αρχειακή φωτογραφία (Πηγή 9). Σε φωτογραφία του 1939 ο Τύμβος απεικονίζεται με τη μαρμάρινη πλάκα με το επίγραμμα (Πηγή 10).
 
Η επέτειος για τη συμπλήρωση των 100 χρόνων της Εξόδου του Μεσολογγίου εορτάστηκε πανελλήνια. Είχε συσταθεί κρατική επιτροπή για τις τριήμερες εκδηλώσεις (23 ως 25 Απριλίου 1926) που έλαβαν χώρα τόσο στο Μεσολόγγι, όσο και στην Αθήνα. Τα έξοδα του εορτασμού ανέρχονταν στο ποσό των 1.000.000 δρχ. και καλύφθηκαν από το Δημόσιο Ταμείο (Πηγή 11). Η επιτροπή αποτελούνταν από 22 άτομα, εκπροσώπους του κράτους, της εκκλησίας, των γραμμάτων και των τεχνών. Πρόεδρος ήταν ο Κ. Ξ. Νίδερ αντιστράτηγος και Υφυπουργός Στρατιωτικών, Αντιπρόεδρος ήταν ο Σ. Μενάρδος, Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών και Γραμματέας ήταν ο Γ. Δροσίνης, ποιητής με πατρογονική καταγωγή από το Μεσολόγγι, ενώ ανάμεσα στα μέλη ήταν ο Κ. Παλαμάς και ο Γ. Ιακωβίδης, Διευθυντής της Σχολής Καλών Τεχνών κ.α. Η επιτροπή προέβλεπε την έκδοση τριών αναμνηστικών γραμματόσημων, τη χάραξη μεταλλίου και αναμνηστικού διπλώματος, την έκδοση ημερολογίου της Πολιορκίας του Μεσολογγίου με άρθρα από τα Ελληνικά Χρονικά, την ανέγερση αναθηματικής στήλης στον Ι. Μάγερ, καθώς και την οργάνωση καλλιτεχνικών εκθέσεων (Πηγή 8). Σύμφωνα με την επιτροπή, οι επετειακές εκδηλώσεις θα ολοκληρώονταν το πρωί της 25ης  Απριλίου 1926 στον Κήπο των Ηρώων. Μετά τη δοξολογία θα ακολουθούσε η κατάθεση του χρυσού μεταλλίου στον Τύμβο από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και θα εκφωνούνταν πανηγυρικοί λόγοι από τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών Σ. Μενάδρο και τον ποιητή Κ. Παλαμά, ο οποίος θα απήγγειλε την Ωδή «Η Δόξα στο Μεσολόγγι». Ο Δήμος Μεσολογγίου με επιστολή του στην επιτροπή είχε προτείνει τον Κ. Παλαμά εξαιτίας και της πατρογονικής καταγωγής του από το Μεσολόγγι. Στεφάνι στον Τύμβο θα κατέθετε και ο Στ. Παπαφράγκος ως αντιπρόεδρος της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας. (Πηγή 8, 12). Ο Ι. Ιακωβίδης είχε την εποπτεία του χρυσού μεταλλίου, το οποίο σχεδιάστηκε από τον ζωγράφο Δ. Μπισκίνη και χαράκτηκε από τον χαράκτη Π. Κελαΐδη. Στη μια όψη του αναμνηστικού μεταλλίου απεικονίστηκε η Νίκη ως άγγελος και στην άλλη το επίγραμμα «τη εν Μεσολογγίω Φρουρά Η ευγνώμων πατρίς 1826-1926». Το μετάλλιο μετά το πέρας της εκδήλωσης φυλάχτηκε στο Εθνικό Νομισματικό Μουσείο. Το αναμνηστικό δίπλωμα που σχεδιάστηκε απεικόνιζε τον Τύμβο και μπροστά του στεκόταν η μορφή της Νίκης ως άγγελου. Το δίπλωμα φιλοτεχνήθηκε από τους καλλιτέχνες του μεταλλίου. (Πηγή 8). Σύμφωνα με δημοσιεύματα του αθηναϊκού τύπου ο Πρωθυπουργός Θ. Πάγκαλος, μετέβη στον Κήπο των Ηρώων και παρέδωσε το χρυσό μετάλλιο της Φρουράς του Μεσολογγίου που είχε αποφασιστεί να απονεμηθεί από την Εθνική Συνέλευση της Τροιζήνας και δεν είχε αποδοθεί εδώ και 100 χρόνια. «Το ολοκαύτωμα του Μεσολογγίου και ο δαυλός του Καψάλη ήσαν φλόγες που εφώτισαν τον κόσμο δια την τύχην της Ελλάδος και συνεκίνησαν όλην την Ευρώπην. Από το ολοκαύτωμα αυτό ανεπήδησεν η ελευθερία […] όπως αι Πλαταιαί, ούτω και το Μεσολόγγι δέον να καταστή η πόλις η συμβολίζουσα την ελευθερίαν και την ελληνικήν ψυχήν » (Πηγή 13).

ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΜΝΗΜΕΙΟΥ

ΕΝΤΟΥΤΩΝΙΚΑ/ ΗΝΙΛΕΩΝΙΔΑΙΠΟΛΥΠΛΗΘΕΙΣΕΝΘΑΚΕΟΝΤΑΙ/ ΕΙΝΕΚΕΛΕΥΘΕΡΙΗΣΙΦΙΜΑΧΕΣΣΑΜΕΝΟΙ/ ΧΓΗΗΗΔΔΔΠΙΙΙ (Κοίτα… αμέτρητοι Λεωνίδες είναι εδώ θαμμένοι, που πολέμησαν παλληκαρίσια για την ελευθερία» (1838) ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ/ Α/ ΧΓΗΗΗΔΔΙΙ (1822)/ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ/ Β/ ΧΓΗΗΗΔΔΠ (1825)

ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ / ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Τόγιας Ι. Βασίλης, Μνημεία του Λόγου σε Δημόσιους – Δημοτικούς και Υπαίθριους Εκκλησιαστικούς Χώρους του Μεσολογγίου, Αθήνα 1998, σ. 27-28, 32, 35-40.
2. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αριθ.40, 25 Μαΐου 1829, σ. 155.
3. Θεοδώρα Φ. Μαρκάτου, «Οι Προτάσεις για Πανελλήνιο Ηρώο του Εικοσιένα (1830-1930)», Μνήμων 17 (1995), σ. 38-40.
4. Αποστολάκος Γιώργος, «Ο Κήπος των Ηρώων – Το κοιμητήριο της Φρουράς» στο Αλτ. Κλεισοβίτης, (επιμ.), Μεσολόγγι Ιερή Πόλη, Μεσολόγγι, Διέξοδος, 2010, σ. 97.
5. Nina Athanassoglou-Kallmyer, French Images from the Greek War of Independence (1821-1830): Art and Politics under the Restoration, Yale University Press, 1989, σ. 49.
6. εφ. Ελληνικά Χρονικά, 11-4-1859.
7. εφ. Ελληνικά Χρονικά, 16-4-1861.
8. Επιτροπή Εκατονταετηρίδος Μεσολογγίου, Τα κατά τον εορτασμόν της εκατονταετηρίδος της Εξόδου του Μεσολογγίου 1826-1926, Αθήνα, Εστία, χ.χ, σ. 4, 14-17, 20-24, 89.
9. Αρχειακή φωτογραφία του Τύμβου, αρ. 229,  χ.χ.  Βλ.  Γιώργος Ιων. Κοκοσούλας, Μεσολόγγι 1830 – 1990.
10. Αρχειακή φωτογραφία του Τύμβου, αρ. 242, 1939, Βλ.  Γιώργος Ιων. Κοκοσούλας, Μεσολόγγι 1830 – 1990.
11. ΝΔ 30/12/1925 «Περί εορτασμού της εκατονταετηρίδος της εξόδου της Φρουράς του Μεσολογγίου», ΦΕΚ 429/31-12-1925.
12. Γιαννακογεώργου-Μαυρομάτη Όλγα, «Οι λογοτέχνες του Μεσολογγίου», στο Αλτ. Κλεισοβίτης, (επιμ.), Μεσολόγγι Ιερή Πόλη, Μεσολόγγι, Διέξοδος, 2010, σ. 64.
13. εφ. Εμπρός, 26-4-1926.

end faq