Ο χώρος του Κήπου των Ηρώων, στη βόρεια πλευρά της πόλης του Μεσολογγίου, καλύπτει μια έκταση δεκατεσσάρων περίπου στρεμμάτων∙ η σημερινή περιτοίχισή του προσιδιάζει με την οχύρωση της πόλης, την περίοδο των πολιορκιών και της εξόδου (Πηγή 1). Στον χώρο αυτό πολέμησαν και θάφτηκαν οι αγωνιστές της φρουράς του Μεσολογγίου. Ανάμεσά τους ενταφιάστηκαν και πολλοί φιλέλληνες που συμμετείχαν στον αγώνα της ανεξαρτησίας.

ΑΚΡΙΒΗΣ ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ [ΠΕΡΙΟΧΗ] Κήπος των Ηρώων. Μεσολόγγι

Η ιδέα να ανεγερθεί στο Μεσολόγγι μνημείο για όσους αγωνίστηκαν και πέθαναν ανήκε στον Κυβερνήτη της Ελλάδας Ιω. Καποδίστρια, ο οποίος στις 14 Μαΐου 1829 εξέδωσε την απόφαση 12449, με την οποία όριζε πως έπρεπε να περισυλλέξουν τα οστά των αγωνιστών και να τα εναποθέσουν σε μνημείο (Πηγή 2). Η απόφαση έχει αναπαραχθεί σε εγχάρακτη πλάκα μέσα στον Κήπο των Ηρώων. Τέλη του 1829 προκηρύχθηκε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για την υποβολή σχεδίων για την ανέγερση μνημείου (Πηγή 3). Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το θέμα της ανέγερσης μνημείου στο Μεσολόγγι καθυστέρησε, μέχρι την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από τον Όθωνα.

Το 1837 αποφασίστηκε η συγκέντρωση των οστών των αγωνιστών και η μεταφορά τους στον ναό του Αγ. Παντελεήμονος. Παράλληλα, είχαν ξεκινήσει και οι προεργασίες για την κατασκευή του Τύμβου για τα οστά των αγωνιστών (Πηγή 3) και είχε εκδηλωθεί ενδιαφέρον για τη μεταφορά στο Μεσολόγγι της «Κόρης της Ελλάδας», ταφικού μνημείου για τον Μάρκο Μπότσαρη, που είχε φιλοτεχνήσει ο γνωστός Γάλλος γλύπτης David d’Angers το 1827 (Πηγή 19). Για το μνημείο των αγωνιστών δεν χρησιμοποιήθηκαν τα σχέδια του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, ο οποίος από τη Ρώμη όπου σπούδαζε είχε στείλει το 1830 την πρότασή του στον Καποδίστρια, ανταποκρινόμενος στην προκήρυξη του διαγωνισμού (Πηγή 20). Στις 18 Οκτωβρίου του 1838, με την παρουσία του Όθωνα και της Αμαλίας, έγινε λειτουργία στο ναό του Αγ. Παντελεήμονα και πραγματοποιήθηκε συμβολική ανακομιδή των οστών των πεσόντων με επίσημη πομπή και εναπόθεσή τους στον Τύμβο, καθώς ταυτόχρονα έγιναν και τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Μ. Μπότσαρη μέσα στον Κήπο των Ηρώων. Έτσι με αυτά τα δυο μνημεία (Τύμβος και ταφικό μνημείο Μπότσαρη) δημιουργήθηκε ο κεντρικός πυρήνας του «Ηρώου μέσα στον Κήπο». Παράλληλα δόθηκε η εντολή να ανεγερθεί το πέτρινο τείχος επί της γραμμής της παλιάς οχύρωσης (Πηγές 1, 3). Μετά από κάποια χρόνια, το 1858, η εγκαταλελειμμένη έκταση γύρω από τον Τύμβο και το Μνημείο άρχισε να διαμορφώνεται σε Κήπο. Η πρωτοβουλία της μεταμόρφωσης του χώρου σε Κήπο ανήκε στον Υπολοχαγό Γεώργιο Κουτκουτάκη, Υπασπιστή του Φρουραρχείου του Μεσολογγίου. Η δενδροφύτευσή του έγινε με  δενδρύλλια και άνθη που έστελναν από την Αθήνα η Αμαλία και ο Όθωνας, οι οποίοι δώρισαν και το μαρμάρινο λιοντάρι που τοποθετήθηκε στο πάνω μέρος του Τύμβου και τη μαρμάρινη πλάκα με το εγχάρακτο επίγραμμα σε αρχαϊκή γραφή του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Δημήτριου Σεμιτέλου (Πηγή 1). Τότε πήρε και την ονομασία του «Κήπος των Ηρώων» (Πηγή 3).

Κατά τη δεκαετία του 1930, ο Κήπος απέκτησε τη σημερινή του μορφή με την ανά περιόδους ανέγερση μνημείων Ελλήνων και φιλελλήνων αγωνιστών. Το σύνολο των μνημείων είναι 49 και 14 σταυροί και, για όσα από αυτά επιβεβαιώθηκε ο χρόνος κατασκευής ή αποκαλυπτηρίων τους, μέσα από έρευνες στα Αρχεία, στον Τύπο και στα ενεπίγραφα στοιχεία τους, η κατανομή τους στον ιστορικό άξονα είναι ως εξής: 3 μνημεία ανεγείρονται κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, 7 την περίοδο 1900-1929, 11 την περίοδο 1930-1940, 5 την περίοδο 1940-1970, 2 την περίοδο 1970-1980 και 11 την περίοδο 1990-2014. Η πυκνότητα της ανέγερσης μνημείων ήταν ιδιαίτερα μεγάλη κατά την διάρκεια της πολύχρονης δημαρχίας του Χρήστου Ευαγγελάτου, 1925-1951 και 1959-1964. Στην περίοδο της δημαρχίας του, το κόστος της ανέγερσης των μνημείων καλύπτονταν πρωτίστως από την ετήσια επιχορήγηση του Υπουργείου Εσωτερικών. Το ύψος της κρατικής επιχορήγησης που έλαβε ο Δήμος Μεσολογγίου στα χρόνια 1958-1964, ανερχόταν στο ποσό των 28.251 δρχ. (Πηγή 18).
 
Ειδικότερα, οι δαπάνες για τα μνημεία των πεσόντων φιλελλήνων καλύπτονταν εξ ολοκλήρου από ομογενείς ή από συλλόγους από τις χώρες από τις οποίες κατάγονταν οι τιμώμενοι (Πηγή 14). Στις περιπτώσεις αυτές, συνήθως με πρωτοβουλίες του Ευαγγελάτου, αποστέλλονταν επιστολές στις ξένες πρεσβείες, οι οποίες  υπενθύμιζαν τον καθοριστικό ρόλο των πεσόντων κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου, παραπέμποντας σε ιστορικές πηγές (Πηγή 17). Η επιλογή των μνημείων που θα ανεγείρονταν καθώς και της χρονικής στιγμής των αποκαλυπτηρίων συχνά υπέκρυπτε και πολιτικές επιλογές του δημάρχου, όπως συνέβη με την ανέγερση του μνημείου των Ιταλών φιλελλήνων το 1933, των Γερμανών το 1935 και των Αμερικανών το 1939. Ο δήμος Μεσολογγίου στη συνέχεια αναλάμβανε το κόστος της εκάστοτε εορτής των αποκαλυπτηρίων. Καθ’ όλη την περίοδο ανέγερσης των μνημείων, πολλοί καταξιωμένοι γλύπτες της περιόδου του Μεσοπολέμου ανέλαβαν τη φιλοτέχνησή τους, όπως οι Γ. Μπονάνος, Γ. Βιτάλης, Α. Στεφάνου, Α. Σώχος, Ν. Γεωργαντής.

Τα αποκαλυπτήρια των νέων μνημείων πραγματοποιούνταν συνήθως την Κυριακή των Βαΐων, ημέρα της επετείου της Εξόδου, ή τις μέρες της εορτής του Αγ. Πνεύματος, που οι Μεσολογγίτες εορτάζουν τον Αη Συμιό, ένα λαογραφικό έθιμο με ιστορικό, θρησκευτικό και συμβολικό χαρακτήρα (Πηγή 7). Η Κυριακή των Βαΐων είχε οριστεί ως «ημέρα επιτοπίου εορτής εν Μεσολογγίω» για να «πανηγυρίζηται δια της αρμοζούσης αίγλης η ιστορική έξοδος της φρουράς του Μεσολογγίου» με Β.Δ. το 1907, το οποίο όριζε και τον τρόπο εορτασμού, που θα ήταν ετήσιος (Πηγή 21). Το 1937, η πόλη του Μεσολογγίου αναγνωρίστηκε ως «ιερή» και καθιερώθηκε εκ νέου η Κυριακή των Βαΐων ως τοπική επέτειος (Πηγή 8). Κάθε χρόνο, το βράδυ του Λαζάρου και την Κυριακή των Βαΐων, το Μεσολόγγι τιμά την επέτειο της Εξόδου με σειρά εκδηλώσεων. Μετά το μνημόσυνο στον Μητροπολιτικό ναό, ακολουθεί πομπή στην πόλη συνήθως με κωδωνοκρουσίες και κανονιοβολισμούς, με επικεφαλής Μεσολογγίτες με φουστανέλες που κρατούν την εικόνα της Εξόδου, ενώ το πλήθος που ακολουθεί φορώντας τοπικές ενδυμασίες ραίνει με λουλούδια την πομπή, η οποία καταλήγει στον Κήπο των Ηρώων όπου και γίνεται η αναπαράσταση της ανατίναξης της πυριτιδαποθήκης από τον Χρ. Καψάλη. Το 1950 θεσμοθετήθηκε ο Δρόμος της Θυσίας, που τελούνταν ανεπίσημα από το 1946 (Πηγή 7). Οι συμμετέχοντες στο αγώνισμα διανύουν την αντίστροφη πορεία των Εξοδιτών, δηλαδή ξεκινούν από το μοναστήρι του Αη Συμιού και καταλήγουν στον Κήπο των Ηρώων, καλύπτοντας μια απόσταση 8.200 μέτρων. Στον Κήπο των Ηρώων υπάρχουν και τρείς πλάκες με τα ονόματα των νικητών του Δρόμου της Θυσίας.

Σήμερα, στον Κήπο των Ηρώων υπάρχουν 49 μνημεία για πρόσωπα και γεγονότα που συνδέονται με την ιστορία του Μεσολογγίου την εποχή της Επανάστασης (προτομές, στήλες και πλάκες), τρεις προτομές πολιτικών (Επαμεινώνδα Δεληγεώργη, Ζαφείριου Βάλβη και Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου), 14 Σταυροί αλλά και μνημεία που δεν έχουν άμεση σύνδεση με το Εικοσιένα.

Κατά καιρούς εξάλλου, εγκρίνονταν να ανεγερθούν μνημεία τα οποία όμως τελικά δεν υλοποιούνταν. Στις 13/4/1930 στον πανηγυρικό λόγο που εκφώνησε ο Δημήτριος Νότη Μπότσαρης, υπουργός των Ναυτικών, κατά τη διάρκεια των εορτών της 104ης επετείου της Εξόδου που συνδυάστηκε με την εορτή για τον πανηγυρισμό της Εκατονταετηρίδας, αναφέρθηκε η ιδέα για ανέγερση ενός μνημείου αφιερωμένου στον «Άγνωστο Αγωνιστή» (Πηγή 22). Ο δήμαρχος Χ. Ευαγγελάτος υιοθέτησε την ιδέα και προχώρησε σε εκκλήσεις προς τις οργανώσεις των Αθηνών προκειμένου να ανεγερθεί ο τάφος, η τοποθέτηση του οποίου θα γινόταν πίσω από τον ανδριάντα του Βύρωνα και θα ήταν έτοιμος μέχρι το τέλος εκείνου του χρόνου (Πηγή 23). Το σχέδιο αυτό ωστόσο δεν ολοκληρώθηκε. Επίσης δεν ανεγέρθηκαν, παρ’ όλο που αρχικά είχαν εγκριθεί, τα εξής μνημεία: Μνημείο Κληρικών (1995) (Πηγή 16), Μνημείο Δασκάλου του Γένους (1969-1972) (Πηγή 15), Μνημείο Ελβετών, Μνημείο Πορτογάλων-Αλμέιδα (1938) (Πηγή 14), Μνημείο Δανών φιλελλήνων (1938) (Πηγή 14), Προτομή Νικόλαου Κασομούλη (1966).

ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΤΩΝ ΗΡΩΩΝ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ

Τα μνημεία που βρίσκονται μέσα στον Κήπο των Ηρώων  είναι τα ακόλουθα: 

Καθώς και 14 Σταυροί

ΛΟΙΠΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ

Ο Κήπος των Ηρώων ήταν γνωστός στους παλαιότερους ως «στα μνήματα» ή «το περιβόλι του Κουτκουτάκη» ή ακόμα ως «Ερώο ή Ερώα» (Πηγή 3). Ο Χρ. Ευαγγελάτος (δήμαρχος Μεσολογγίου) το αποκαλούσε «Ταφείον των Ηρώων» (Πηγή 4). Ο εξωραϊσμός του Κήπου αποτέλεσε αντικείμενο τόσο τοπικής όσο και κρατικής μέριμνας. Στις αρχές του 20ου αιώνα, το 1903, ύστερα από πρόταση της πριγκίπισσας Σοφίας συστάθηκε επιτροπή για την διεξαγωγή εράνου για τον εξωραϊσμό του Κήπου των Ηρώων. Η επιτροπή αποτελούνταν από τον Αρχιεπίσκοπο Αιτωλίας και Ακαρνανίας, τον Δήμαρχο Μεσολογγίου, τον νομομηχανικό  Αιτωλίας και Ακαρνανίας, τον Πρύτανη του Εθνικού Πανεπιστημίου Νεοκ. Καζάζη, τους βουλευτές Λ. Δεληγιώργη, Κων. Τρικούπη, τον υποστράτηγο Δημ. Στάϊκο και τον καλλιτέχνη Γ. Ιακωβίδη.  Τον Πρόεδρο και τον Ταμία της επιτροπής θα τον υποδείκνυε η Πριγκίπισσα Σοφία (Πηγή 5). Μετά τον θάνατο του Δημ. Στάϊκου την θέση του Ταμία ανέλαβε ο Κλεισθένης Καλογερής (Πηγή 6). Το 1915, επί Δημαρχίας Γ. Μακρή και Νομαρχίας του Σ. Δάσιου, με το χρηματικό ποσό που συγκεντρώθηκε από τους εράνους, πραγματοποιήθηκε ο εξωραϊσμός του Κήπου. Τα αρχιτεκτονικά σχέδια για την διαμόρφωση του χώρου εκτέλεσε ο αρχιτέκτονας Αλεξ. Νικολούδης. Πραγματοποιήθηκε νέα δενδροφύτευση με περισσότερα δέντρα, χαράχτηκαν εσωτερικοί διάδρομοι, καθώς κατασκευάστηκε και το κιγκλίδωμα για την προστασία του χώρου και οροθετήθηκε η Νότια και Δυτική πλευρά του Κήπου (Πηγές 1, 3).

Ο χώρος του Κήπου, πριν την δικτατορία γέμιζε από κόσμο, ιδιαίτερα τις Κυριακές και λειτουργούσε ως χώρος αναψυχής κυρίως για την νεολαία (Πηγή 9). Οι τοπικές αρχές με την αρωγή του κράτους προσπαθούσαν να συντηρήσουν και να καλλωπίσουν τον χώρο του Κήπου ώστε να παραμείνει επισκέψιμος. Έτσι το 1966 συγκροτήθηκε ερανική επιτροπή προκειμένου να διεξαχθεί έρανος για την συντήρηση των μνημείων και τον καλλωπισμό του Κήπου. (Πηγή 10). Μετά από δυο χρόνια η επιτροπή παρέτεινε τη θητεία της προκειμένου συγκεντρωθεί μεγαλύτερο χρηματικό ποσό για τη συντήρηση του Κήπου μέσω λαχειοφόρου αγοράς (Πηγή 11). Η επιτροπή και τα επόμενα χρόνια παρέτεινε εκ νέου τη θητεία της γεγονός που υποδηλώνει το υψηλό κόστος της συντήρησης (Πηγές 12, 13).
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ενέργειες του δημάρχου Ευαγγελάτου για τη συνεχιζόμενη ανέγερση ηρώων στον Κήπο δεν εύρισκε όλους τους συνδημότες του σύμφωνους. Σε επιστολή του ο Γεράσιμος Κασόλας 1902-1991 (λογοτέχνης, ζωγράφος, αρθρογράφος και εκδότης, που ίδρυσε στο Μεσολόγγι τον φιλολογικό σύλλογο «Κωστής Παλαμάς») επέκρινε τη μετατροπή του Κήπου των Ηρώων σε «Ταφείον των Ηρώων», καθώς αυτό πια, όπως έγραφε, «ενθυμίζει χωριάτικο νεκροταφείο» (Πηγή 14).

Μνημεία που δεν ανεγέρθηκαν

Εκτός από τα μνημεία που ανεγέρθηκαν στον Κήπο των Ηρώων, εντοπίστηκαν πέντε μνημεία, των οποίων οι προσπάθειες τοποθέτησης δεν ολοκληρώθηκαν, κυρίως λόγω οικονομικών δυσχερειών.

1. Μνημείο στον «Άγνωστο Αγωνιστή» (1930)

Στις 13/4/1930 στον πανηγυρικό λόγο που εκφώνησε ο Δημήτριος Νότη Μπότσαρης, υπουργός των Ναυτικών, κατά τη διάρκεια των εορτών της 104ης επετείου της Εξόδου, που συνέπεσε με την εορτή για τον πανηγυρισμό της Εκατονταετηρίδας, αναφέρθηκε η ιδέα για ανέγερση ενός μνημείου αφιερωμένου στον «Άγνωστο Αγωνιστή» (Πηγή 7). Ο δήμαρχος Χ. Ευαγγελάτος υιοθέτησε την ιδέα και προχώρησε σε εκκλήσεις προς τις οργανώσεις των Αθηνών προκειμένου να ανεγερθεί ο τάφος, η τοποθέτηση του οποίου θα γινόταν πίσω από τον ανδριάντα του Βύρωνα και θα ήταν έτοιμος μέχρι τα Χριστούγεννα, οπότε θα ολοκληρώνονταν μ’ αυτόν τον τρόπο οι εορτές της Εκατονταετηρίδας (Πηγές 8, 9). Το σχέδιο αυτό ωστόσο δεν πραγματοποιήθηκε.

2. Μνημείο Πορτογάλου στρατηγού Αντώνιου Φιγκέιρα Αλμέιδα (1937-1938)

Από τον Οκτώβριο του 1937 ο δήμαρχος Μεσολογγίου, Χ. Ευαγγελάτος αλληλογραφεί με τον Πορτογάλο πρεσβευτή στην Αθήνα Eduardo de Carvalho, σχετικά με την ανέγερση του μνημείου. Ο πρεσβευτής ανταποκρίνεται θετικά, αποστέλλει μάλιστα και βιογραφικά στοιχεία του αγωνιστή, ενώ τον Ιούλιο 1938 ο Λ. Πετρόπουλος από το προξενείο της Πορτογαλίας διαβεβαιώνει τον Ευαγγελάτο, ότι τα σχέδια για την ανέγερση προχωρούν κανονικά. Για το μνημείο μάλιστα είχαν ετοιμαστεί και τοπογραφικά σχέδια (Πηγή 1).

3. Ηρώο Ελβετών φιλελλήνων

Ένα ακόμα σχεδιαζόμενο μνημείο προς τιμήν των Ελβετών πεσόντων δεν ολοκληρώθηκε, παρά την ύπαρξη τοπογραφικού σχεδίου (Πηγή 2).

4. Μνημείο Διδασκάλου του Γένους (1969-72)

Από όλα τα σχεδιαζόμενα μνημεία, αυτό που έφτασε πιο κοντά στην ολοκλήρωσή του, ήταν το μνημείο για το Δάσκαλο του Γένους. Το δημοτικό συμβούλιο της πόλης, επί δημαρχίας Ν. Βούλγαρη, με την υπ’ αριθ. 35 απόφαση της 4ης Απριλίου 1969 αποφάσισε την ανέγερση του μνημείου, μια απόφαση που εγκρίθηκε τον Μάιο 1969 και από τον νομάρχη Αιτωλοακαρνανίας. Το μνημείο θα ανεγείρονταν σε ιδιαίτερα κεντρική θέση, αριστερά από τον τύμβο και συμμετρικά απέναντι από τον ανδριάντα του Βύρωνα και ο προϋπολογισμός του ανερχόταν στις 850.000 δρχ. Ο δήμος προχώρησε και στην προκήρυξη καλλιτεχνικού διαγωνισμού. Μετά από τρεις συνεδριάσεις, την υπ’ αριθ. 242 της 19ης Νοεμβρίου 1969, την υπ’ αριθ. 295 της 19ης Δεκεμβρίου 1969 και την υπ’ αριθ. 87 της 13ης Μαρτίου 1970, ως προθεσμία υποβολής των μελετών ορίστηκε η 15η Ιουνίου 1970. Στην προκήρυξη οριζόταν και χρηματικό βραβείο για τις τρεις πρώτες μελέτες, με τα ποσά των 30.000, 25.000 και 20.000 δρχ. αντίστοιχα. Η αρχικά οριζόμενη εφταμελής επιτροπή κρίσης του διαγωνισμού, που τελικά έγινε πενταμελής και αποτελούνταν από τους Θ. Κατσαρό, Α. Βρεττό, Λ. Λαμέρα, Μ. Δάλλα, Β. Καπάνταη, με τη συμμετοχή και του δημάρχου Βούλγαρη, συνεδρίασε στις 21 Νοεμβρίου 1970. Η επιτροπή απέρριψε και τα 3 υποβληθέντα σχέδια και πρότεινε την επανάληψη του διαγωνισμού, αλλά και να δοθεί αποζημίωση στους συμμετέχοντες καλλιτέχνες. Για να δοθεί αποζημίωση ο δήμος ζήτησε την προσκόμιση των «πιστοποιητικών ανεπιλήπτου διαγωγής» από τους συμμετέχοντες. Δύο πιστοποιητικά, του αρχιτέκτονα Ι. Δ. Μαζαράκη και του γλύπτη Ε. Α. Μαρκαντώνη, εντοπίστηκαν στο αρχείο. Αποζημίωση πήραν και οι συμμετέχοντες στην κριτική επιτροπή, με την απόδειξη πληρωμής προς το Β. Καπάνταη με το ποσό των 3.750 δρχ. τον Μάρτιο 1972 (Πηγή 3).

5. Μνημείο Κληρικών (1995)

Την πρωτοβουλία για την ανέγερση του μνημείου ανέλαβε η Ιερά Μητρόπολη Αιτωλίας και Ακαρνανίας τον Ιούνιο του 1995, και την ενέκρινε το δημοτικό συμβούλιο με την υπ’ αριθ. απόφαση 102/1995, επί δημαρχίας Ι. Παλκογιάννη. Η Μητρόπολη προχώρησε και σε συνεννοήσεις με το γλύπτη Σ. Φιλιππότη ο οποίος παρουσίασε προσχέδιο αξίας 15.000.000 δρχ. ενώ τα έγγραφα στάλθηκαν προς έγκριση στη Νομαρχία τον Ιούλιο 1995 (Πηγή 4). Το ποσό των 15.000.000 δρχ. είχε προέλθει από το «Θεοκλήτειο Κοινωφελές Ίδρυμα Μητροπολίτου Αιτωλίας και Ακαρνανίας», που είχε συστήσει ο μητροπολίτης Θεόκλητος (1922-2007)(Πηγή 5).

Πηγές

1. Γ.Α.Κ. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Δημοτικά 1, Δήμος Ι. Π. Μεσολογγίου, 1931-41, Φ. 286, Μνημεία, υποφ. Ανέγερσις Μνημείου Πορτογάλου Στρατηγού Φ. Α. Αλμέιδα, 1937-1938.
2. Γ.Α.Κ. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Δημοτικά 1, Δήμος Ι. Π. Μεσολογγίου, 1931-41, Φ. 286, Μνημεία, υποφ. Σχέδιον μνημείου Ελβετών.
3. Γ.Α.Κ. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Δημοτικά 1, Δήμος Ι. Π. Μεσολογγίου, Φ. 336, Διαγωνισμός μνημείου Διδασκάλου του γένους.
4. Γ.Α.Κ. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Δημοτικά 1, Δήμος Ι. Π. Μεσολογγίου, Φ. 751, Περί κατασκευής μνημείου πεσόντων κληρικών κατά την έξοδο του Μεσολογγίου, 1995.
5. Χ. Γ. Σιάσος, «Αφιέρωμα στον Μητροπολίτη Αιτωλίας και Ακαρνανίας αείμνηστο Θεόκλητο Αβραντινή», agrinionews.gr, http://tiny.cc/tiv0dz [αναρτήθηκε στις: 23/2/2018, τελευταία πρόσβαση στις: 6/10/2019].
6. Έθνος, αρ. φ. 5638, 13-4-1930, σ. 6.
7. Νεολόγος Πατρών, αρ. φ. 107, 23-4-1930, σ. 2.
8. Νεολόγος Πατρών, αρ. φ. 109, 25-4-1930, σ. 2.

ΑΡΧΕΙΑΚΕΣ ΠΗΓΕΣ / ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αποστολάκος Γιώργος, «Ο Κήπος των Ηρώων – Το κοιμητήριο της Φρουράς» στο Αλτ. Κλεισοβίτης, (επιμ.), Μεσολόγγι Ιερή Πόλη, Μεσολόγγι, Διέξοδος, 2010, σ. 96.
2. Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αριθ.40, 25 Μαΐου 1829, σ.155.
3. Τόγιας Ι. Βασίλης, Μνημεία του Λόγου σε Δημόσιους – Δημοτικούς και Υπαίθριους Εκκλησιαστικούς Χώρους του Μεσολογγίου, Αθήνα 1998, σ. 28-29.
4. Ευαγγελάτος Χρήστος, Ιστορία του Μεσολογγίου, Μεσολόγγι 1959, σ. 417.
5. Β.Δ. «περί συστάσεως επιτροπής προς συλλογήν εράνων δια τον εξωραϊσμόν του εν Μεσολογγίω Κήπου των Ηρώων», ΦΕΚ 184/14-8-1903.
6. Β.Δ. «περί διορισμού του Κλεισθένους Καλογερή», ΦΕΚ 261/16-11-1906.
7. Καρανικόλα Ελένη, «Το πανηγύρι του Αη Συμιού» στο Αλτ. Κλεισοβίτης, (επιμ.), Μεσολόγγι Ιερή Πόλη, Μεσολόγγι, Διέξοδος, 2010, σ. 174.
8. Α.Ν. 645 «Περί ανακηρύξεως της πόλεως του Μεσολογγίου Ιεράς Πόλεως», ΦΕΚ 153/26/4/1937.
9. Κορδόσης Νίκος, Το Μεσολόγγι που έφυγε, Μεσολόγγι, Διέξοδος, 2015, σ. 123.
10. Β.Δ. «Περί συγκροτήσεως ερανικής επιτροπής προς αντιμετώπισιν των εξόδων συντηρήσεως του Ιερού Κήπου του Μεσολογγίου», ΦΕΚ 259/24-11-1966.
11. Β.Δ. «Περί συμπληρώσεως και παρατάσεως θητείας της ερανικής επιτροπής προς αντιμετώπισιν των εξόδων συντηρήσεως του Ιερού Κήπου του Μεσολογγίου», ΦΕΚ 272/21-11-1968.
12. Β.Δ. «Περί συμπληρώσεως και παρατάσεως θητείας της ερανικής επιτροπής προς αντιμετώπισιν των εξόδων συντηρήσεως του Ιερού Κήπου του Μεσολογγίου», ΦΕΚ 94/22-4-1970.
13. Ν.Δ. «Περί συμπληρώσεως και παρατάσεως θητείας της ερανικής επιτροπής προς αντιμετώπισιν των εξόδων συντηρήσεως του Ιερού Κήπου του Μεσολογγίου», ΦΕΚ 118/11-6-1971.
14. Γ.Α.Κ. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Δημοτικά 1, Δήμος Ι.Π. Μεσολογγίου, 1931-41, φάκ.286.
15. Γ.Α.Κ. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Δημοτικά 1, Δήμος Ι.Π. Μεσολογγίου, 1969-72, φάκ.336.
16. Γ.Α.Κ. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Δημοτικά 1, Δήμος Ι.Π. Μεσολογγίου, 1987-2004, φάκ.751.
17. Ευαγγελάτου, Γ. Χρήστου, Οι Φιλέλληνες. Εξ επισήμων αρχείων και έγκυρων πηγών, Αγγ. Αθ. Κλεισιούνη, Αθήνα 1938.
18. Γ.Α.Κ. Ν. Αιτωλοακαρνανίας, Δημοτικά 1, Δήμος Ι.Π. Μεσολογγίου, Μνημεία, 1931-1941, φάκ. 248, υπ. (5-7), Κήπος Ηρώων, Μνημείο Ιταλών, 1964.
19. Nina Athanassoglou-Kallmyer, French Images from the Greek War of Independence (1821-1830): Art and Politics under the Restoration, Yale University Press, 1989, 49.
20. Θεοδώρα Φ. Μαρκάτου, «Οι Προτάσεις για Πανελλήνιο Ηρώο του Εικοσιένα (1830-1930)», Μνήμων 17 (1995), 40.
21. Β.Δ. «Περί ετησίου πανηγυρισμού της ιστορικής εξόδου του Μεσολογγίου κατά το έτος 1826», ΦΕΚ Α΄61, 5.4.1907.
22. Έθνος, αρ. φ. 5638, 13-4-1930, σ. 6.
23. Νεολόγος Πατρών, αρ. φ. 107, 23-4-1930, σ. 2 και Νεολόγος Πατρών, αρ. φ. 109, 25-4-1930, σ. 2.

end faq